گروه تاریخ/ حجت یحیی پور: در سال ۹۸۵ هجری قمری همزمان با جلوس شاه محمد خدابنده، عثمانیان که مدت‌ها مترصد به دست آمدن فرصت مناسب برای لشکرکشی به ایران بودند، با بهره جستن از اوضاع نابسامان ایران و با زیر پا گذاشتن  پیمان صلح آماسیه به سمت قلمرو ایران حرکت کردند و آتش جنگ‌های ویرانگری را افروختند که تا سال ۹۹۷ ه.ق به مدت ۱۲ سال ادامه داشت و به جنگ‌های ۱۲ ساله ایران و عثمانی معروف گردید که در نهایت با انعقاد پیمان صلح استانبول اول (یا عهدنامه صلح فرهاد پاشا) در ۹۹۸ موقتا پایان یافت. حملات عثمانی در شرایطی آغاز شد که صدراعظم عثمانی یعنی سوکوللی محمد پاشا، با این اقدام مخالفت می‌نمود و خطرات حمله به ایران را به مراد سوم گوشزد می‌کرد. وی جهت منصرف کردن مراد سوم آنچه را که بر سلطان سلیمان در آذربایجان گذشت به وی یادآوری و هزینه‌های سنگین این لشکرشی را به او متذکر شد و خاطر نشان کرد که حتی در صورت تصرف ایران مردم ایران تابعیت و رعیتی عثمانی را قبول نخواهند کرد.

ولی با وجود مخالفت‌ها، عملیات نظامی آغاز گردید. عثمانی با لشکر‌کشی‌های دنباله‌دار و پردامنه و صرف هزینه‌های کلان و بی‌حساب موفق به کسب فتوحاتی در آذربایجان و قفقاز شدند. همزمان با ادامه حملات به شمالغرب ایران جبهه‌های نبرد را به سمت مرزهای جنوب غربی ایران در خوزستان گسترش داد و از سوی دیگر با تطمیع و تحریک ازبکان جبهه دیگری برای ایران در خراسان گشود. لشکرکشی بزرگ عثمانیان چنان هزینه‌های سنگینی برای باب عالی در پی داشت که حکومت عثمانی را تا چندین دهه بعد از آن با بحران شدید مالی مواجه ساخت. بحران اقتصادی همزمان با بروز نتایج مثبت اصلاحات شاه عباس، تا مدت‌ها عثمانی را در مقابل ایران در موضع ضعف قرار داد.

عثمانی در سال ۹۹۳ یعنی هفت سال پس از آغاز جنگ، تبریز را به اشغال خود در آورد. تبریز به دلیل اهمیت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و جغرافیایی به مقر آنها در آذربایجان تبدیل و «جعفر پاشا» به حکومت این شهر منصوب گردید. قوای عثمانی در مدت کوتاهی پس از اشغال تبریز قلعه بزرگ و مستحکمی با برج و بارو ساختند که با یک خندق محصور شده بود. با وجود موفقیت در فتح تبریز و ایجاد استحکامات نظامی، همچنان مقاومت اهالی تبریز در داخل شهر و مبارزات قزلباشان در خارج از شهر ادامه داشت. نیروهای قزلباش در حملات پراکنده برای قوای عثمانی مشکل ساز شده بودند و مردم تبریز نیز به مقاومت و جنگ و گریز در شهر ادامه می دادند. در جنگی که در ۲۰ شوال ۹۹۳ در نزدیکی شهر رخ داد، قزلباشان حدود ۸۰۰ نفر از عثمانیان از جمله یحیی خالد بیک (حاکم منصوب شده ارومیه) که برای کمک به قوای عثمانی به تبریز آمده بود و تعداد دیگری از سرداران و صاحب منسبان عثمانی را کشتند. این پیروزی باعث تقویت روحیه مردم تبریز و افزایش مبارزات آنان شد. رویارویی تبریزی‌ها با قوای عثمانی در داخل شهر روز به روز شدت یافت و مردم در کوچه و بازار مقابله و مقاومت نمودند به طوری که در کوچه‌ها و معابر سربازان متجاوز را به قتل رسانده و سپس متواری می‌شدند. تنها در یک مورد در یکی از حمام‌ها، مردم چندین سرباز را به قتل رساندند. بر اساس منابع عثمانی تعداد سربازان عثمانی کشته شده در این واقعه بین ۸ تا ۱۵ نفر ذکر شده است.

در پی این حوادث نفرت میان مردم تبریز و عثمانیان آنقدر زیاد شد که نهایتا عساکر عثمانی با هجوم به خانه‌ها و کوچه‌ها و بازارها، هزاران نفر از مردمان بی دفاع تبریز را به طرز فجیعی قتل‌عام کردند. در جریان این کشتار بسیاری از مردان و زنان و کودکان و کهنسالان به طرز هولناکی به قتل رسیدند، شهر غارت و ویران شد، اموال مردم به یغما رفت، بسیاری از زنان تبریزی و کودکان به اسارت گرفته شده و مورد تجاوز قرار گرفتند. کاتبان جنگی عثمانی که در محل حاضر بوده‌اند تعداد کشته شدگان را بیش از دوازده هزار نفر ثبت کرده‌اند.

 در ادامه تعدادی از منابع تاریخی که به قتل عام فجیع مردم تبریز توسط عثمانیان در سال ۹۹۳ هجری اشاره کرده‌اند بررسی می‌شوند:

۱- روایت قتل عام تبریزی‌ها در کتاب «فتح تبریز»:

«حریمی» تاریخ نگار عثمانی، در رساله‌ای به نام «فتح تبریز» ضمن اشاره به مقاومت مردم تبریز در برابر عثمانی‌ها و قتل چند عثمانی در حمام این شهر توسط مردم، از کشتار فجیع مردم تبریز به دست عساکر عثمانی سخن گفته است:

«عساکر از سحرگاه دست به هجوم همه جانبه زده ، اموال و اسباب و دارایی اهالی شهر را چنان مورد غارت و چپاول قرار دادند که صد مرتبه بدتر از عملی بود که تیمور در حمله به سیواس مرتکب شد…»

وی در جای دیگر ضمن اشاره به علت خشم سپاهیان عثمانی و نفرت موجود میان اهالی تبریز و قوای عثمانی بار دیگر به قتل عام مردم تبریز اشاره می‌کند و می‌گوید: «پیروزی ناچیزی که نصیب دشمن دین و گروه ضالین [قزلباشان] شد، موجب شادی و سرور مردم شهر تبریز گشت. آنان از آن پس هر گاه عساکر روم [عثمانی] را تنها می‌یافتند آنها را لخت می‌کردند و یا می‌کشتند. عساکر روم از این عمل به ستوه آمدند و لیکن از سوی حضرت سردار اجازه غارت و قتل عام مردم را نداشتند. اما ندایی در میان آنان پیدا شد که می‌گفت: عساکر روم از جانب رب العالمین مجاز به غارت و قتل عام مردم‌اند. از این رو عساکر از یک طرف هجوم همه جانبه آورده، زن و مرد بی شماری را که در شهر و در اردویشان بود را قتل عام کرده و مال و منال شان را به غارت و یغما بردند…»

۲- روایت «سلانیکی» از این واقعه‌ی تلخ

«مصطفی سلانیکی افندی» در این رابطه می‌نویسد:

«مردم [تبریز] هر گاه عساکر را تنها می‌دیدند، در صدد انتقام بر می‌آمدند. مردم در دل عقده داشتند و به دنبال بهانه بودند تا داد خود را بستانند. از این رو به خواست خدا، بر زبان عساکر چنین جاری شد که این مردمان ستیزه جو را باید قتل عام کرد و الّا اینها نه مطیع می‌شوند و نه تن به قبول حق می‌دهند […] ناگهان یک روز آشوب و واویلایی به پا خواست، عامه عساکر اسلام سلاح بر گرفته و گفتند قتل عامی به پا خواسته است […] نخست شهر غارت و یغما شد و همراه با نهب و غارت، قتل عام مردم نیز عملی شد…»

۳- روایت ابراهیم پچوی از قتل عام تبریز

«ابراهیم پچوی»که معاصر با جنگ‌های ۱۲ ساله ایران و عثمانی می‌زیسته است شرح کاملی از جنگ‌های ۱۲ ساله ایران و عثمانی ارائه داده و در مورد قتل عام مردم تبریز توسط سربازان عثمانی در سال ۹۹۳ هجری می‌گوید:

«… قتل عام شروع شد. سادات ، بزرگان ، تجار و اهل صنعت به مدت سه شبانه روز از تیغ گذشتند…» عین متن تاریخ پچوی در مورد قتل عام مردم تبریز به شرح زیر است:

 «…عثمان پاشائین بو امری اوزرینه شهر ده قتل عام باشلاندی. سید لردن ، شریفلر دن ، تجار دن و صنعت اربابندان کیملر وارسا اوچ گون و گیجه ده قلیچ دان گچیردیلر. عثمان پاشا اوقدر بیر تاثر اوزرینه قوجا بیر شهرین خلقنی قیردیرمش اولماکلابیوک بیر خطا یاپدی. اما بوندان صونراکی پشیمانلق فایدا ورمدی. کندیسی شهره گیره رک (تکرار امان ویریلمشدر) دیدیگی عسکره تنیه ایتدیگینی دلال لارندا ایدیردیگی یوزدن بیر چوکلارنیی دا اولدودوگی ، یر یر کوروجولار و یساقچی لار قویدوگی حالدا فایدا اولمادی.»

۴- روایتی از کتاب عالم آرای عباسی

«اسکندر بیگ ترکمان» نیز در عالم آرای عباسی درباره قتل عام مردم تبریز می‌نویسید:

«در اثناء تعمیر قلعه عثمان پاشا در تبریز تجویز قتل عام نمود… رومیان [عثمانی ها] به مجرد شنیدن آن کلمه، با تیغ‌های کشیده به شهر ریخته آغاز سرافشانی نمودند… رومیه در بیرون هر کس را دیدند به قتل رسانیدند و شروع در خانه‌ها کرده به هر خانه راه یافتند مردان را طعمه شمشیر بلا ساخته اموال و اسباب را نهب و غارت نمودند و بسیاری از نساء و صبیان را اسیر کردند. فریاد و فغان اطفال و عورات به فلک اثیر رسیده…»

۵- روایت تلخ «خلاصه التواریخ» از ظلمی که بر مردم تبریز رفت

«احمد منشی قمی» تاریخ نگار قرن دهم هجری، همزمان با فاجعه قتل عام مردم تبریز در کتاب «خلاصه التواریخ» به شرح و بیان جزئیاتی از این قتل عام پرداخته است:

«تمامی ینکچریان خود را به کوچه‌ها و محل‌ها انداخته هر کس را به نظر درآوردند به درجه شهادت رسانیده و از دیوار باغچه به خانه‌ها در آمده هرکس را که در نقب‌ها و زیرزمین‌ها پنهان شده بود بیرون آورده به قتل رسانیدند… قریب هفت هشت هزار نفر به قتل درآورده ، صد نفر از پیر زنان طعمه شمشیر ساختند و چند تن از سادات صحیح النسب و علما و صلحا در این قتل عام شربت شهادت چشیدند و اطفال شیر خواره را پای به شکم نهاده به عالم آخرت رسانیدند و موازی هفت هشت هزار نفر از ساده رخان مه لقا و دختران سمن سیما و زنان حور لقا و اطفال مسلمانان از تبریزیان اسیر نموده در میانه خرید و فروخت نمودند…. مجملاً از ظهور اسلام تا غایت ، این نوع قتل عامی بر زمره مؤمنین سمت ظهور نیافته بود و هیچ یک از سلاطین کفر جرأت به این امر شنیع نکرده بودند که از این عثمانِ [عثمان پاشا] بی ایمان نسبت به مسلمانان صادر شد…»