پژوهش‌های فراوانی پیرامون زبان آذربایجان انجام شده است و بر این اساس مردم آذربایجان تا چند سده‌ی گذشته به زبان پهلوی آذری گفتگو می‌کردند. این مطلب با بیان مقدمه‌ای از کتاب «سیری در تصوف آذربایجان» نوشته استاد صمد موحد تبریزی، به ذکر سندی کمتر مورد توجه قرار گرفته، در باب زبان مردم آذربایجان می‌پردازد.

مقالات تاریخی و علمی تاکید دارند که زبان ترکی آذربایجانی از 400 سال گذشته، به مرور وارد محاورات مردم شده است، اما برخی افراد ادعا می‌کنند که زبان ترکی در آذربایجان سابقه‌ای دیرینه دارد. عده‌ای حتی پا را از چهارچوب علم و دانش فراتر نهاده و می‌گویند که آذربایجانیان از اسلاف سومریان هستند و سومریان هم به دلیل التصاق زبان بودن، نیاکان ترکان هستند!

فارسی یکی از چندصدایی‌ترین زبان‌های دنیاست، به‌دلیل انعکاس و تجمیع زیست‌جهان و زیست‌آیین همه اقوام و ملل منطقه‌، ادبیات عرفانی، این‌که ایران پل شرق و غرب بوده و این‌که با مناطقی که بستر تنوع فرهنگی یا همان کثرت در وحدت بوده، مثل خراسان و قونیه پیوند داشته ‌است.

عبدالقادر مراغی در کتاب «جامع الالحان»، ۳۲ بیت شعر به گویش های محلی ایران نقل کرده است: شش بیت همدانی، چهار بیت مازندرانی، هشت بیت کججانی (تبریزی)، چهار بیت رازی، سه بیت قزوینی و هفت بیت به زبان تبریزی. این کتاب منبع خوب و متقنی برای شناخت زبان رایج در آذربایجان است!

یکی از چالش‌های فرهنگی در آذربایجان مبحث زبان است؛ این که زبان پیشین آذربایجان چه بوده است، چگونه و کی این زبان تغییر یافته و به زبان فعلی ترکی آذربایجانی تحول یافته است. یحیی ذکاء که خود زاده‌ی آذربایجان است، به سوالات مهمی که در این حوزه مطرح می‌شود، پاسخ داده است!

پروفسور محسن هشترودی، با اینکه متخصص در ریاضیات و غرق در آن بود، ولی از ابتدای جوانی علاقه به شعر و ادبیات فارسی داشت و گهگاهی نیز شعر می‌سرود و به نقد شعر نیز می‌پرداخت و از تأثیر علوم در ادبیات و هنر نیز سخن می‌گفت.

مقبره‌الشعرای تبریز چه داستان‌های ناشنیده‌ای که ندارد؛ داستانی پرکشش از هزار سال تکاپو برای زنده نگه‌داشتن سرچشمه‌های زبان و اندیشه ایرانی، داستان کانونی سترگ و زایا به نام آذربایجان و تبریز که مهد زبان و ادب فارسی است و قصیده‌ای بلند از عشق و حماسه از شهر شاعران و شهیدان؛ تبریز.

پیوندهای فرهنگی آذربایجان (جنوب ارس) و اران و شروان (شمال ارس) با ایران چنان ژرف، دامنه‌دار و ناگسستنی است که حتا شمردن آنها، زمانی فراخ می‌خواهد ولی یکی از ساده‌ترین و شیرین‌ترین این پیوندها، نام‌های دیرین کوه‌ها، رودها، شهرها و آبادی‌هاست.

برخی مردم آذربایجان تحت تاثیر القائات و جعلیات جریان قومی، به اشتباه بزرگی دست زده و خود را ترک می‌دانند؛ امری که از اساس غیر علمی و غلط است! گفتنی است که در زبان آذری کنونی ما هزار هزار واژه وجود دارد که به اشتباه ترکی پنداشته می‌شوند که خود ترکان آنان را از ایرانیان فرا گرفته‌اند. آذری ها زبان شان ترکی آذربایجانی نیست، درستش زبان «آذری نوین» است.

گروه فرهنگ و ادب: در نزهة‌المجالس که در نیمه اوّل قرن هفتم در شروان تألیف شده، ترانه‌های فراوانی از گویندگان آن سوی ارس (شروان و اران) از شش شهر: گنجه، شروان، بیلقان، تفلیس، دربند، باکو به یادگار مانده است که نمونه‌هایی از آثار هزاران شاعر پارسی‌گوی از یاد رفته، و دلیل روشنی بر دیرینگی گسترش فرهنگ ایرانی در آن دیار است.