صائب؛ شاعری تبریزی آرمیده در اصفهان

گروه فرهنگ و ادب: اشعار صائب تبریزی‌ غالباً درباره‌ی فلسفه، عشق و عرفان است که به زیور نازکی خیال و اندیشه، لطافت مضمون و معانی نو آراسته است. (زرین کوب، 1374: 307-299) از مشهورترین شاخصه‌‌های شعر صائب می‌توان به استفاده از اسلوب معادله و تک بیت های بی نظیر او اشاره کرد:

گروه فرهنگ و ادب/ حسینی: میرزا محمد علی صائب تبریزی از شاعران دوره حکمرانی صفویه است (قرن یازدهم هجری شمسی) وی در حدود چهارصد و پنجاه سال پیش در تبریز (و به روایتی در اصفهان) دیده به جهان گشود. در جوانی به هندوستان رفت و از مقربین دربار شاه جهان شد. بعد از آن به کشمیر، و از آنجا به ایران بازگشت و به منصب ملک‌الشعرایی شاه عباس ثانی رسید. در پیری نیز در باغ تکیه در اصفهان سکونت گزید و همراهی ادبا و شعرا را مطلوب طبع خود یافت. صائب در حدود ۱۰۴۸ هجری شمسی دار فانی را وداع گفت و در باغ تکیه در کنار زاینده‌رود به خاک سپرده شد.(صفا،۱۳۶۸: ۱۲۷۳) ذبیح اله صفا در کتاب تاریخ ادبیات ایران صریحا خاندانش را اصالتا تبریزی و از اعقاب شمس الدین محمد مغربی تبریزی معرفی می‌کند. (صفا، ۱۳۶۷۸: ۱۲۷۲) وی در زمان حیات خود در ایران، هند، افغانستان و ترکیه (عثمانی) به شهرت رسید و تأثیر بسزایی در ادبیات آن ملل گذاشت.(Balaş Azəroğlu, 2004: 6)

دکتر محمد حسین محمدی در کتاب وزین «بیگانه مثل معنی» در شرحِ توضیحِ تذکره نویسان از شعر صائب می نویسد: «مثل بسیاری تذکره‌های دیگر از جمله خزانه عامری، نصر آبادی، ریاض الشعرا و …، صاحب تذکره مجمع النفایس هم صائب را فصیح قلمداد کرده است و این اتفاق آرا قابل درنگ است» (محمدی، ۱۳۷۴: ۳۹). دکتر محمدی همچنین شش ویژگی مهم و مورد تاکید غلامعلی خان آزاد در تذکره «ماثر الکرام» در مورد شعر صائب را این گونه به شمارش بیان می کند: داشتن فصاحت و بلاغت، داشتن مضامین برجسته، روی آوردن به معانی بیگانه، صاحب عبارات رنگین بودن، خیالات دقیق و باریک، ایجاد ترکیبات دلنشین (همان: ۴۱)

صائب همچنین از شعرای معتقد و محب اهل بیت بوده و در وصف اهل‌بیت (ع) و واقعه کربلا اشعار به واقع زیبایی سروده است:

با لب خشک از جهان تا رفت آن سلطان دین

آب را خاک مذلت در دهان زین ماجراست

زین مصیبت می کند خون گریه چرخ سنگدل

این شفق نبود که صبح و شام ظاهر برشماست

(گنجور، صائب، قصاید، شمار ۲۱)

این همایون بقعه یارب از کدامین سرورست

کز شرافت می زند پهلو به عرش کردگار

سرور دنیا و دین سلطان علی موسی الرضا

آن که دارد همچو دل در سینه عالم قرار

جدول بحر رسالت کز وجود فایضش

خاک پاک طوس شد از بحر رحمت مایه دار

(گنجور، صائب، قصاید، شماره ۲)

وی از شعرای کثیرالشعر بوده و اشعار بسیاری سروده است. طبق گفته کارشناسان او درمجموع بین ۶۰ هزار تا ۱۲۰ هزار بیت شعر دارد. ممد عادل‌اف در مقدمه خود بر کتاب «Saib Təbrizi. Seçilmiş əsərləri» تعداد ابیات وی را بالغ بر سیصد هزار معرفی کرده و مدعی شده در سال ۱۹۷۵ نسخه ای خطی از شعر این شاعر با بیش از ۲۳۰۰۰۰ بیت در خزانه نسخ خطی لاکنو هند یافت شده است.

به هر حال و به هر تعداد اکثر اشعار صائب تبریزی در قالب غزل سروده شده‌اند؛ اما او حدود چهار هزار بیت در قالب‌ قصیده، یک مثنوی کوتاه و البته ناقص به نام «قندهار نامه» و چند قطعه نیز سروده است. همچنین ۱۷ غزل به زبان آذربایجانی در سال ۱۹۴۶ توسط انجمن روابط فرهنگی آذربایجان با ایران منتشر شد.(Balaş Azəroğlu, 2004: 5) قابل ذکر است که در وب سایت گنجور ۲۰ غزل ترکی از صائب دیده می شود.

ادبا سبک سرودن میرزا محمدعلی صائب تبریزی را هندی گفته اند. این شاعر غزل‌سرا به بنیان‌گذاری سبک هندی در ایران و بعضا کسی که این سبک را به کمال رسانیده است، اشتهار دارد. (صفا، ۱۳۵۳: ۸۹) در دوره زیست صائب، این نوع غزل‌سرایی به حدی محبوب شد که علاوه بر مردم ایران، علاقه‌مندان به صائب از امپراتوری‌های عثمانی و همچنین هندوستان برای ملاقات وی به اصفهان می‌آمدند.

اشعار صائب تبریزی‌ غالباً درباره‌ی فلسفه، عشق و عرفان است که به زیور نازکی خیال و اندیشه، لطافت مضمون و معانی نو آراسته است. (زرین کوب، ۱۳۷۴: ۳۰۷-۲۹۹) از مشهورترین شاخصه‌‌های شعر صائب می‌توان به استفاده از اسلوب معادله و تک بیت های بی نظیر او اشاره کرد:

همچو کاغذ باد گردون هر سبک‌مغزی که یافت

در تماشاگاه دوران می‌پراند بیشتر

اظهار عجز نزد ستم پیشه ابلهیست

اشک کباب موجب طغیان آتش است

صائب تبریزی با اینکه گنجینه پر بهایی از اشعار فارسی را تقدیم فرهنگ و ادب ایران کرده است، لیکن تاریخ ادبیات ایران را از نظم به زبان ترکی آذربایجانی نیز بی نصیب نگذاشته و چند غزلی هم به این زبان سروده است. لازم به توضیح است که این چند غزل نیز به سبک و سیاق شعرای آذربایجانی قبل و بعد وی ضمن اینکه مملو از واژگان فارسی است همچنین فضای ادبی و آرائه‌ای آن نیز در همین اتمسفر ادبی ایران است:

منی محروم ایدن رخساردن زلف پریشاندور

بو دریای لطافت موج عنبر ایچره پنهاندور

اگر خورشید تابانیله سن‌سیز هم‌شراب اولسام

لب لعل می آلودی گوزومده قانلو پیکاندور

(گنجور، صائب، غزلیات ترکی اذربایجانی، ۵)

توتولموش کونلومی جام ایله شادان ایلمک اولماز

ال ایلن پسته نین آغزینی خندان ایلمک اولماز

نه سوزدور بو که اولسون صاحب مشرب قوری زاهد

قرا توپراغی هرگز آب حیوان ایلمک اولماز

(گنجور، صائب، غزلیات ترکی اذربایجانی، ۱۰)

اشارات شعرا، ادبا، تاریخ نگاران و بلکه غالب متون و آثار تاریخی به ایران و ایرانیت، از مسلمات است. اما با به وجود آمدن شبکه‌های مجازی و فراهم شدن امکانی فراخ و بستری مناسب برای پروپاگاندا، گاهی حتی بدیهیات نیز باید مورد تاکید قرار گیرند بلکه دستگاه پروپاگاندای ایدئولوژی‌های جعلی و توهمی در فریب مردم مقصود حاصل نکنند. به همین سبب، و علی رغم اینکه «جای نام» «ایران» به عنوان یک کشور و یا دیگر مولفه های ایرانیت حضور پر رنگی در آثار صائب تبریزی دارد، نمونه هایی چند از نام سرفراز میهنمان در اشعار وی ذکر می کنیم:

…سر به سر سجده شکرست ز پل زرین رود

که مقام طرب خسرو ایران شده است

شاه عباس جوان بخت که از بخت جوان

کیمیای طرب عالم امکان شده است…

(گنجور، صائب، قصاید، ۳۴)

دگربار از جلوس شاه دوران

دو چندان شد نشاط اهل ایران…

به دولت تکیه زد بر مسند جم

سلیمان خاتم فرمانروایان…

(گنجور، صائب، قصاید، ۲۵)

صائب بعد از ۸۰ سال زندگی پر بار در حدود سال ۱۰۴۸ هجری شمسی درگذشت. هم اکنون آرامگاه این شاعر تبریزی الاصل از اماکن گردشگری اصفهان می باشد و در جای جای بنای مقبره وی می‌توان اشعار او را دید. این آرامگاه در خیابان صائب و داخل باغ تکیه قرار گرفته است. طراحی نقشه این بنا را «حسین معارفی» برعهده داشته و ساختمان آرامگاه در سال ۱۳۴۶ تکمیل گردید. همچنین در ساخت این آرامگاه از معماری دوران صفویه الهام گرفته شده است.

اگر غفلت نهان در سنگ خارا می‌کند ما را

جوانمردست درد عشق، پیدا می‌کند ما را

(گنجور، صائب، تک بیت ۲۱)

منابع و ماخذ:

SAİB TƏBRİZİ(۲۰۰۴) SEÇİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ, Balaş Azəroğlu, Redaktoru: Məmməd Adilov, ÖNDƏR NƏŞRİYYAT, BAKI

صفا، ذبیح اله.(۱۳۴۰) گنج سخن جلد ۳، دانشگاه تهران، تهران

صفا، ذبیح اله.(۱۳۶۸) تاریخ ادبیات در ایران۵ (جلد دوم)، انتشارات فردوس،تهران

صفا، ذبيح اله.(۱۳۵۳) مختصري در تاريخ تحول نظم و نثر فارسي، اميرکبير، تهران

زرين كوب،عبدالحسين.(۱۳۷۴). با كاروان حلّه، تهران، انتشارات علمي، چاپ نهم

نصر‌آبادی‌اصفهانی(۱۳۱۷)، تذکره نصر‌آبادی

دشتی، علی(۱۳۶۴) نگاهی به صائب، انتشارات اساطیر، تهران

محمدب، محمدحسین(۱۳۷۴) بیگانه مثل معنی، نشر میترا، تهران