گروه تاریخ: جنگ‌های طولانی بین امپراتوری عثمانی و صفویان در اواخر قرن شانزدهم میلادی، منطقه‌ی آذربایجان را به شدت ناامن کرده بود. مردم آذربایجان در این میان، بارها طعم تلخ اشغال و تجاوز را چشیده بودند. تبریز هم به عنوان پایتخت ایران در دوران صفویان و به دلیل موقعیت استراتژیک خود، همواره در معرض خطر حمله قرار داشت. یکی از غم‌انگیزترین تجاوزهای عثمانی به آذربایجان و تبریز، قتل عام مردم آذربایجان توسط عثمانی‌ها در سال ۱۵۸۵ میلادی بود.

حمله عثمانی‌ها

در سال ۱۵۸۵ میلادی، ارتش عثمانی به فرماندهی «لالا مصطفی پاشا» به تبریز حمله کرد. عثمانی‌ها پس از تصرف تبریز، به قتل عام مردم شهر پرداختند. این قتل عام به مدت چند روز ادامه داشت و در آن، علاوه بر مردم عادی، بسیاری از بزرگان، علما و دانشمندان شهر نیز کشته شدند.

مشاهدات اسکندر بیگ ترکمان در کتاب «عالم آرای عباسی» به خوبی عمق این فاجعه در تبریز را نشان می‌دهد: «…جمیع خانه ها که به طلا و لاجورد تزیین یافته بود، خراب شده، درها و پنجره های نقاشی، کنده شده و به جای هیمه سوخته شده بود. درختان باغها و باغچه ها قطع شده، هیمه سالیانه به قلعه ای کشیده و از چندین هزار خانه دلنشین، یک خانه که استعداد نشیمن یکی از اواسط الناس را داشته باشد، سالم نمانده بود و جمیع دکاکین، خانات کاشی کار دو طبقه و حمامات ویران شده، اجساد قتیلان [کشته شدگان] تبریزی همچنان در کوچه‌ها و بیوتات و بازارها افتاده بود. مجملا شهر نشاط انگیز تبریز، با آن همه نزاهت و خرمی که داشت، ویرانه به نظر درآمده که از مشاهده آن، خاطرها مشوش و دماغ سنگین دلان پریشان می‌شد…»

ابعاد قتل عام

تخمین زده می‌شود که در این قتل عام، حدود ۲۰۰ هزار نفر از مردم تبریز کشته شدند. این رقم، معادل نصف جمعیت شهر در آن زمان بود. علاوه بر قتل عام، عثمانی‌ها بسیاری از مردم شهر را به اسارت گرفته و به عنوان برده به آناتولی بردند. همچنین، بسیاری از بناها، کتابخانه‌ها و مراکز فرهنگی شهر به آتش کشیده و ویران شدند.

کتاب «تاریخ پچوی» نوشته‌ی ابراهیم پچوی، منبعی ارزشمند برای مطالعه تاریخ ایران در دوره صفوی است. روایت پچوی از قتل عام تبریز، به عنوان یک سند تاریخی، از اهمیت بالایی برخوردار است و به درک بهتر این واقعه‌ی غم‌انگیز کمک می‌کند. او درباره‌ی قتل عام مردم تبریز نوشته است: « در آن روز نحس، عثمانی‌ها مانند گرگ‌های گرسنه به جان مردم تبریز افتادند و قتل عامی هولناک به راه انداختند. خون از کوچه و خیابان‌ها جاری بود و شهر به ویرانه‌ای تبدیل شده بود. زنان و کودکان بی گناه مورد تجاوز و آزار قرار گرفتند و هیچ کس از تیغ عثمانی‌ها در امان نماند. این واقعه غم‌انگیز، تا ابد در تاریخ تبریز و آذربایجان باقی خواهد ماند…»

پیامدهای ویرانگر هجوم عثمانی‌ها

قتل عام مردم تبریز، ضربه سنگینی به ایران و در راس آن به آذربایجان وارد کرد. این واقعه باعث ناامیدی و تفرقه در بین مردم شد و همچنین به اقتصاد و فرهنگ آذربایجان آسیب فراوانی رساند. از دیگر پیامدهای این قتل عام، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱- ضعف و تزلزل حکومت صفوی: این واقعه نشان‌دهنده‌ی ضعف حکومت صفوی در دفاع از قلمرو خود بود و باعث از دست رفتن اعتماد مردم به حکومت شد.

۲- افزایش تنش بین دو دولت مسلمان عثمانی و صفوی: قتل عام مردم تبریز، تنش بین امپراتوری عثمانی و صفویان را افزایش داد و به جنگ‌های خونین بین دو طرف در سال‌های آینده دامن زد.

۳- تغییر در بافت جمعیتی آذربایجان: این واقعه باعث مهاجرت بسیاری از مردم از آذربایجان و تغییر در بافت جمعیتی این منطقه شد.

۴- تاثیرات فرهنگی: قتل عام مردم تبریز، تاثیرات عمیقی بر فرهنگ و ادبیات آذربایجان گذاشت. بسیاری از شاعران و نویسندگان در سوگ این واقعه، اشعار و مرثیه‌هایی سروده‌اند.

منابع:

۱- کتاب «تاریخ ایران» نوشته عبدالحسین زرین‌کوب

۲- کتاب «آذربایجان و عثمانیان» نوشته عباسقلی آقا بیک

۳- مقاله «قتل عام مردم تبریز توسط عثمانی‌ها» در ویکی‌پدیا

۴- کتاب تاریخ عالم آرای عباسی نوشته اسکندر بیگ ترکمان

۵- کتاب تاریخ پچوی نوشته ابراهیم پچوی