گروه گزارش، ژرفی مهر: جهان به سرعت در حال گسترش زندگی شهری است. در این میان سرعت رشد شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه بیشتر از کشورهای توسعه یافته است. در ایران نیز شهرنشینی با روندی سریع و شتابان همراه بوده و این رشد شتابان، مسائل و معضلات زیادی برای شهرهای بزرگ ایران از جمله کلانشهر تبریز به دنبال داشته است.
از دلایل بسیار مهم حاشیه نشینی در شهر تبریز می توان به بیکاری، درآمد کم، پایین بودن اجاره بهای مسکن و مهاجرت گسترده از محیط های شهری کوچک و روستاهای استان اشاره کرد، که ناشی از عوامل اقتصادی (جاذبه های اقتصادی شهر تبریز و دافعه های اقتصادی شهرها و روستاهای اطراف) و دافعه های اجتماعی – فرهنگی در محل سکونت قبلی بوده است.
این امر موجب بروز انواع ناهنجاری‌های شهری (اشتغال افراد حاشیه نشین در مشاغل کاذب، وجود ساخت و سازهای غیرمجاز، افزایش جرم و جنایت، اثرات نامطلوب فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، آلودگی محیط زیست شهری و غیره) شده است.
«نگاه چهار دیواری به شهرها»
فریدون بابایی اقدم، رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای اسلامی کلانشهر تبریز در گفتگو با خبرنگارما، با اشاره به زمینه‌های شکل‌گیری حاشیه‌نشینی، مهمترین علت ایجاد این پدیده را «نگاه چهار دیواری به شهرها» دانست و گفت: «نباید به دنبال ریشه‌ها و زمینه‌ها در چهار دیواری شهرها بود. بلکه باید خواستگاه این پدیده را مورد بررسی قرار داد، این پدیده از کجا شکل گرفته است؟ اهالی از کجا آمده اند؟ چرا آمده اند؟»
وی افزود: «البته بخش عمده‌ی قابل توجه، در این بخش باید تمییز شود چرا که فرق هست بین حاشیه‌نشینانی که در دهه ۳۰ تا ۶۰ مهاجرت کردند و آنانی که در دهه ۸۰ به بعد آمده‌اند. بویژه محلاتی که در ۲۰ سال گذشته شکل گرفته‌اند. حال فرق آن دو چیست؟ در بخش اول خواستگاه بیشتر روستاها بوده است چرا که در سیاست‌های کلان اقتصاد جایی نداشتند و نتوانسیتم از شهروند ساکن روستاهای خود به شکل درست و عادلانه حمایت کنیم. حتی در بحث های زیر ساختی! به عنوان مثال آموزشی، که در بازیدهای میدانی از محلات حاشیه نشین عنوان شده است که فرزند من در جایی که بودم امکان حضور راحت و بی دردسر در مدارس را نداشت به شهر آمدم تا فرزندم از امکان، رفتن به مدرسه محروم نماند.
البته مهمترین بحث در مورد حاشیه نشینان، امرار و معاش آنان است. که ما نتوانستیم امرار و معاش شهروندان خود را تامین کنیم. معیشتی که مبتنی بر خرده مالکی است به عنوان مثال شخصی زمینی از پدر به ارث برده بود اما بعد از تفکیک بین وراث و کم ماندن عرصه‌ی مالکیت زمین فرد نتوانسته با آن زمین کوچک، امرار معاش کند و جان خود را برداشته و به شهر رهسپار شده است تا بلکه بتواند، با کارگری روز مزد، خانواده خود را تامین کند.»
معنی واژه‌ی حاشیه نشینی در سطح دنیا
بابایی اقدم بحث خود را با چالش حاشیه‌نشینی در سطح دنیا ادامه داد و گفت: «امروزه در سطح دنیا این موضوع به صورت یک دغدغه و چالش مطرح می شود. قبل از پرداختن به حاشیه نشینی در شهر تبریز، نگاهی اجمالی به سطح دنیا می اندازیم. چرا که این پدیده در همه دنیا موضوع بحث انگیزی است.
در نگاه ادبیاتی به موضوع حاشیه‌نشینی در سطح دنیا چنین مطرح است، پدیده‌ی حاشیه نشینی با واژه‌ی «jerrybuilding» «بساز و بنداز» یعنی خانه‌هایی که فاقد حداقل استانداردها هستند شناخته شده است، این واژه در بازه زمانی انقلاب صنعتی در قلب اروپا در انگلستان، بکار می رفت. این خانه ها برای افرادی بود که روزانه ۱۸ساعت کار می کردند اما این حجم کاری کفاف زندگی شان را نمی داد. این پدیده از قلب اروپا شروع شد به ایرلند، اسکاتلند رسید و سپس در کشورهای عقب افتاده و در حال توسعه نمود پیدا کرد. آمریکای لاتین پیشگام پدیده‌ی حاشیه‌نشینی است و واژه‌ی حاشیه‌نشینی با کلمه‌ی «favela» (فاولا) در آنجا شناخته شده است. قاره آسیا نیز به نوبه‌ی خود در این موضوع سردرمدار است و از واژه‌ی«slum» (زاغه نشین، حلبی آباد، آلونک نشین، گود نشین و…) برای این پدیده استفاده می‌کنند. در حال حاضر آنچه که در ایران و دنیا در مورد واژه‌ی حاشیه نشینی مطرح است واژه‌ی «informal» (غیر رسمی) است. خانه‌هایی که در محدوده و حریم شهر ساخته می شوند اما مجوزی به این منازل چه در تفکیک زمین ، ساخت و… نه به لحاظ شهرسازی و فنی صادر نمی‌شود.»
مهمترین شاخصه های، حاشیه‌نشینی
رئیس کمیسیون شهرسازی شورای شهر تبریز در ادامه به مهمترین شاخصه‌های حاشیه نشینی هم اشاره کرد و آنها را ذیل سه شاخصه برشمرد:
۱- از طریق کانال های غیر رسمی شکل گرفته‌اند.
۲- فقر: «وقتی امکانات نرمال اقتصادی وجود نداشته باشد»، مردم باالجبار به حاشیه نشینی پناه می برند.
۳- بستگی به شدت فقر، مسئله‌ی حاشیه نشینی دارای ابعاد مختلفی است.
وی افزود: «این۳ شاخصه، شاخصه هایی هستند که در همه‌ی واژه های بکار برده شده در سطح دنیا مشترک‌اند. هرچند بسته به کشور و شهر ممکن است تفاوت‌هایی نیز داشته باشند. به عنوان مثال: در برخی از کشورها خانه‌هایی وجود دارد که در سطح شهر فاقد آب شرب بهداشتی، نبود فاضلاب شهری و… هستند. در کشور آمریکای لاتین شاهد این قضیه هستیم که در برخی آپارتمان‌ها از سرویس بهداشتی مشترک استفاده می‌کنند. در بازدید میدانی که از مناطق حاشیه نشین شهر تبریز داشتیم، شاهد بوده‌ایم از یک علمک گاز که نهایت دو خانوار امکان استفاده دارد، ۸ خانوار به طور مشترک استفاده می‌کنند و متناسب با وضعیت پله‌بندی کوچه ها به شکل کاملا ناایمن لوله کشی گاز صورت گرفته است.
بقیه امکانات محلات حاشیه نشین هم به مانند همین گاز است البته ناگفته نماند به دلیل اینکه محلات حاشیه‌نشین به رسمیت شناخته شده نیستند اگر امکاناتی هم به این محلات بیاید با چانه زنی آمده است و این چانه زنی ها از مجاری رسمی صورت نگرفته بلکه با خواهش و تمنا یا در فضاهای انتخاباتی مطرح شده است.»
زایش حاشیه‌نشینی به شکل ملوک الطایفه‌ای
بابایی اقدم در ارتباط با وضعیت حاشیه‌نشینی در تبریز گفت: «در حال حاضر حاشیه نشینی در تبریز به شکل ملوک الطایفه‌ای است یعنی محلات کاملا از جغرافیا تبعیت کرده‌اند به عنوان نمونه: شمال اتوبان پاسداران را در نظر بگیرید و خواستگاه اهالی آنجا را بررسی کنید متوجه می‌شوید از منطقه قره‌داغ هستند یعنی امکان این وجود ندارد در آن منطقه از اهالی هشترود و بستان‌آباد و… مهاجر ببینید. اغلب اهالی اهر، ورزقان و هریس در شمال شهر ساکن هستند. در شرق و جنوب شرقی (مارالان، آخر طالقانی و…) از جنوب استان (منطقه‌ی هشترورد) آمده‌اند. خوشبخانه از ملکان، مراغه و بناب حاشیه نشین نداریم علت آن هم این است که اقتصاد آن مناطق متفاوت از اقتصاد قره داغ است به همین جهت جمعیت خود را نگه داشته است در واقع مهاجرت توده ای از این مناطق نداشتیم.»
پدیده سرریزی جمعیت در مسئله‌ی حاشیه نشینی
این استاد دانشگاه در ادامه‌ی میاحث خود در ارتباط با پدیده‌ی حاشیه‌نشینی در تبریز گفت: «از سال ۸۰ به بعد، تحت عنوان سرریز جمعیتی، مهاجرت از تبریز به روستاهای اطراف رخ داده است. حتی در تهران «مرتضی گرد» هم به همین صورت شکل گرفته است (اهالی مرتضی گرد از سراب تبریز به آنجا مهاجرت کرده اند) در شهر تبریز امکان ساکن شدن نداشتند به تهران مهاجرت کردند و در آنجا نیز بخاطر مسائل اقتصادی امکان ساکن شدن را پیدا نکرده اند در نتیجه به «مرتضی گرد» سرریز شده‌اند و آنجا را شکل داده اند.
در خود تبریز نتیجه سرریزی جمعیتی ایجاد باغ معروف، الوار سفلی، خلجان، آناخاتون، اوغلی، کرگر، بوده است. این محلات روستاهایی هستند که بافت کامل روستایی را به شکل کاملا ارگانیک و کالبدی با قطع بندی های غیر مجاز به صورت ریز دانه به شهر تبریز، تحمیل کرده اند.»
از ظرفیت حاشیه نشینی باید استفاده کرد
عضو شورای شهر تبریز معتقد است که می‌توان از ظرفیت حاشیه‌نشینی به نفع تبریز استفاده کرد: «از حاشیه نشینان باید به عنوان ظرفیت استفاده کنیم. تبریز تافته‌ی جدا بافته از اطراف نیست و باید آنها را به عنوان واقعیت بپذیرد. به عنوان مثال آناخاتون به تنهایی بالغ بر ۱۰ هزار نفر مهاجر حاشیه نشین، حتی آنانی که در زلزله ورزقان و هریس دچار آسیب شده بوده اند را به خود جذب کرده است. درست است که در حال حاضر تبدیل به تهدید شده اما اگر در زمان درست محدوده‌ی آنان را در نظر می‌گرفتیم و به شکل قانون‌مند تفکیک و ساخت وساز صورت می گرفت الان دچار چالش حاشیه نشینی بدین صورت نبودیم. متاسفانه به حال خود رها و به تبریز به شکل چار دیواری نگاه شده است و خروجی این نگاه ها به شکل حاشیه نشینی نمود پیدا کرده است.»
راه‌های مقابله و اقدامات لازم برای سامان‌دهی حاشیه‌ی تبریز
از بابایی اقدم به عنوان یک استاد در حوزه‌ی شهرسازی، درباره‌ی راه‌های مقابله با این پدیده پرسیدیم که وی در پاسخ سه راه حل را پیشنهاد دادند: «در درجه اول از سال ۸۲ که دهیاری ها به روی کار آمدند، بودجه ای برای این دهیاری ها در نظر گرفته شد و دهیاری ها کم و بیش به روستاها رسیدگی کردند. حداقل امکاناتی اعم از مسیرگشایی ها، پل ها، آسفالت و… باعث تثبیت جمعیت در مناطق روستایی شده است. اما این کار زمانی رخ داد که، کار از کار گذشته بود!
در درجه‌ی دوم، طراحی یک شهرک و ایجاد یک اتوبان یا محدوده‌ی کمربند سبز، جهت تثبیت حاشیه نشینی لازم به نظر می‌رسد. به عنوان نمونه: در شهرک ارم این کارها صورت گرفته است تا محله خلیل آباد و ۴۰ متری به آن شکل بیمار گونه گسترش پیدا نکند! حتی جنگل کاری ۱۲۰ هکتاری که در ارم صورت گرفته است نمونه ای دیگر از تثبیت حاشیه نشینی است.
و نهایتا این که در درجه سوم، عدم صدور مجوز جهت ساخت و سازها با طبقات بالا است به عنوان نمونه: در حیدر آباد و در سیلاب قوشخانه، خانه ها تبدیل به چند طبقه شده است.»
نقش حاکمیت در پدیده‌ی حاشیه نشینی
ظهور پدیده‌ی حاشیه‌نشینی و مدیریت آن، دلایل و عوامل زیادی دارد که یکی از آنها قطعا سیاست‌های حاکمیتی است. دکتر بابایی اقدم در این مورد به خبرنگار ما گفتند: «یکی از آفت‌هایی که در پدیده‌ی حاشیه‌نشینی دیده می‌شود، اقدامات جزیره‌ای است که توسط مسئولین صورت می‌گیرد. فرض کنید در آخر خلیل آباد ۱۷۱ واحد مسکونی احداث شده است که این تعداد در مقابل خیل عظیم جمعیت حاشیه نشین آن منطقه به چشم نمی‌آید. اخیرا بحث شهرک جوانان مطرح شده این طرح در مورد آن حاشیه نشینانی است که در معرض خطر هستند و باید منتقل شوند تا سهمیه تبریز داخل خود شهر باقی بماند و به شهر سهند نروند! در این مناطق حتی مشکل توپوگرافی محل هم مطرح است به طوری که در این محلات حتی حوادث کوچک نیز یک بحران محسوب می شوند. محلاتی که شیب غیر استاندارد بالایی دارند به عنوان مثال: اهالی کوچه محرم زاده در سیلاب برای رسیدن به خانه های خود باید ۱۹۲ پله را به بالا روند و این خود یک مشکل، جدی است.»
اقدامات، جهت جلوگیری از مهاجرت
رئیس کمیسیون شهرسازی شورای شهر تبریز در پایان، سه اقدام را جهت جلوگیری از تشدید حاشیه‌نشینی مطرح کردند: «۱٫تمامی امکانات در روستاها ایجاد شود. ۲٫ ایجاد قوانین سفت و سخت در شهرها. ۳٫ اگر گرایش خاصی در محله‌ای دیده شد، با ایجاد پروژهایی جلوی رشد گرفته شود.»
وی افزود: «این نسخه ها در ابتدا جهت توانمندسازی (به رسمیت شناختن) حاشیه نشیان صورت می‌گیرد که این طرح از ۲سال پیش آغاز و مسکن و شهرسازی متولی این امر شده است و ساکنین قبل از سال ۹۴ را شامل می‌شود. سپس در جاهایی که امکان ساخت مجدد وجد ندارد اهالی باید منتقل شوند. البته در دولت امکان ساخت مسکن به شکل انبوه وجود ندارد. واقعیت ها را باید دریابیم و به اقتضای بودجه موجود کار انجام دهیم (سند، تسهیلات بانکی، تخریب و انتقال) در کنار همه‌ی این مسائل ارگان اجرایی صدا سیما باید با آگاهی دادن در مورد روند کاری حاشیه‌نشنی این کار را تسریع کند. البته جهت تسریع این امکان می‌توان از امکانات دیگری نظیر «سازمان های اجتماع محور» کمک گرفت تا با مدیریت‌های بهینه در جهت بهبود «cbo» حاشیه نشینی تسریع کننده باشند.
Sunday, 5 May , 2024