بخش دوم/گروه سیاسی/ محمدرضا ربانی:۴-۱٫ فعالیت‏های میدانی جریان واگرای آذربایجان:در دوران پس از جنگ تحميلي که فضاي جنگي کشور تبديل به فضاي سازندگي شد جامعه نيز تحت تأثير قرار گرفت و در سطح دانشگاهي و مطبوعات محلي باز هم مسائل قومي زنده گرديد(مرشدي زاد، ۱۳۸۰: ۲۷۵). اوج اين فعاليت ها در سال هاي موسوم به اصلاحات بود. در اين مقطع با سوءاستفاده از شعار توسعه‌ سياسي فرصت جديدي براي فعاليت‌هاي قومي به ويژه در عرصه‌هاي فرهنگي و اجتماعی فراهم گرديد. طرح مسائلي مانند محروميت‌هاي فرهنگي موجب بروز توقعاتي در زمينه زبان و مذهب شد(ايزدي، ۱۳۸۶: ۴۱۲). ويژگي عمده رشد فعاليت‏هاي قومي در اين دوره، خارج شدن فعاليت‌ها از دايره محدود نخبگان قومي سنتي عمدتاً چپگرا و گسترش آن در سطح مجامع دانشگاهي آذري بود. در این بخش فعالیت‏های میدانی جریان واگرای آذربایجان بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در سه حوزه فرهنگی، اجتماعی و سیاسی مورد بررسی قرار می‌گیرد. جریان فوق با فعالیت‌های فرهنگی وارد عرصه شده و در ادامه امور اجتماعی مورد توجه قرار داشته است. و در حال حاضر تلاش جریان واگرای آذربایجان برای عبور از فعالیت های صرف فرهنگی و ورود به صحنه سیاست می باشد.

۱-۱-۴٫ فعالیت های فرهنگی:

شروع فعالیت‏های جریان واگرای آذربایجان با تاکید بر فرهنگ رقم خورد. جایی که با ظهور افرادی چون زهتابی و دیگران اقدام به تولید ادبیات برای پیشبرد اهداف جریان کردند. بعد از ظهور نسل اول نخبگان فکری و تولید ادبیات لازم برای ادامه جریان واگرایی، شاهد فعالیت فرهنگی جریان واگرا در مدارس و به ویژه در دانشگاه‏ها بودیم.

۱-۱-۱-۴٫  دانشگاه ها:

 اهمیت دانشگاه در جامعه ‏پذیری افراد و خط‏دهی فکری دانشجویان موضوعی است که در آن تردیدی وجود ندارد. فلذا در دهه‌های اخیر دانشگاه از مهمترین مکان‏هایی بوده است که جریانات مختلف سیاسی و فرهنگی روی آن تمرکز داشته و هر جریانی که توانسته از لحاظ فکری و تبلیغاتی سایه خود را بر آن بگستراند، در جامعه نیز به اعمال نفوذ، تبلیغات و یارگیری پرداخته است. همچنین به غیر از اهمیت جهت‏دهی فکری خود دانشجویان و اساتید دانشگاه، تاثیرات دانشگاه و دانشجویان بر جامعه نیز مطرح است. داده‏های تجربی نیز موید همین نوع نگاه جریانات سیاسی به دانشگاه و دانشجویان می‏باشد. چنان که در اوایل انقلاب اسلامی عمده فعالیت‏های جریانات چپ در دانشگاه متمرکز بود. آنچه مشهود است بعد از انقلاب اسلامی ایران و به محاق رفتن جریانات چپ، جریانات واگرا موفق شده‏اند جای خالی چپ‏های الحادی را پر کنند و به خصوص اینکه جریانات چپ به دلیل رویگردانی جامعه از نوع نگاه آنها به دین و مذهب، ریل عوض کرده و اندیشه‏های خود را ذیل همین جریانات واگرا پیگیری می‏کنند. جریان واگرای فعال در آذربایجان نیز از قافله عقب نمانده و فعالیت‏های ویژه‏ای برای تاثیرگذاری در این نهاد انجام داده است؛ نبض آن را در دست گرفته و از آن به عنوان حلقه واسط بین کف اجتماع و اندیشه‏های خود استفاده می‏کند. ایجاد تشکلات دانشجویی همسو، نفوذ در تشکل‏های دانشجویی، برگزاری نشست‏های مختلف، استفاده از تریبون‏های این نهاد و … از موارد مورد استفاده این جریان در دانشگاه‏های آذربایجان است. لازم به ذکر است که تشکل‏ها و نشریات واگرای موجود در دانشگاه‏های آذربایجان صرفاً ابزار جریان واگرا نبوده‏اند، بلکه این تشکل‏ها و نشریات خودشان نیز جزئی از این جریان هستند که سهم بسزایی در تولید ادبیات سیاسی واگرایانه داشته‏اند.

۲-۱-۱-۴٫  مدارس:

عمده فعالیت جریان واگرای آذربایجان در سطح مدارس هم مربوط به توزیع غیر قانونی کتاب به زبان ترکی در تاریخ‏های بخصوص از جمله اول مهر همزمان با بازگشایی مدارس، ۲۶ آذر که در تقویم واگرایان به عنوان روز کتاب سوزان مطرح است و همچنین ۲ اسفند روز جهانی زبان مادری، می‏باشد. همچنین بعد از انجام توزیع کتب مزبور، فعالین این جریان اقدام به سندسازی از فعالیت‏های خود و نشر گسترده اسناد مذکور که در قالب تهیه عکس یا فیلم و صوت از کودکان و دانش آموزان نوجوان انجام می‏شود، می‏کنند. وب سایت‏ها و شبکه‏ های اجتماعی منتسب به جریان واگرا مملو از تصاویر و ویدیو‏هایی با این مضمون است.

۲-۱-۴٫ فعالیت‏های اجتماعی:

جریان واگرای آذربایجان که نقطه شروع فعالیت‏های خود را با ورود به عرصه فرهنگ و در واقع تولید ادبیات لازم برای پیشبرد اهداف جریان واگرایی تعریف کرده بود، برای عمومیت دادن ادبیات تولید شده در میان توده مردم، فعالیت‏های اجتماعی خود را آغاز کرد. در ادامه به برخی از شاخص‏ترین فعالیت‏های اجتماعی این جریان بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران پرداخته شده است.

۱-۲-۱-۴٫  حضور در قلعه بابک:

حضور در قلعه بابک را باید نقطه شروع فعالیت‌های اجتماعی این جریان دانست. به اذعان برخی رسانه ‏ها (BBC, 2015) و برخی منتسبین به جریان واگرا، پیشنهاد تجمع واگریان در قلعه بابک از طرف محمد تقی زهتابی بوده است. این تجمع که در دومین پنج‏شنبه و جمعه تابستان که مصادف با ایام زادروز بابک خرمدین است، برگزار می‏شد، ابتدا جنبه اجتماعی داشت و غالباً فعالیت‏های واگرایان در این تجمع رنگ و بوی فرهنگی داشت. اما از اوایل دهه ۸۰ شمسی فعالیت‏های فرهنگی کم کم رنگ و بوی سیاسی به خود گرفت و ادبیات سیاسی واگرایی که در چند سال نخست در لفافه فرهنگ پیچیده می‏شد عریان گشت و تندترین کنش‏های سیاسی معطوف به واگرایی در این تجمع‏ها به منصه ظهور رسید.

۲-۲-۱-۴٫  اعتراض به کاریکاتور روزنامه ایران:

اعتراض به کاریکاتور روزنامه ایران را شاید بتوان بزرگ ترین اردوکشی خیابانی جریان واگرای آذربایجان نامید. در پی اوج گيری اعتراض‌ها به چاپ اين کاريکاتور، شهرهای ترک زبان شمال غرب ايران در ناآرامی فرو رفت که چندين روز ادامه يافت. به گفته مدير مسئول روزنامه ايران، کاريکاتوری که توهين آميز تلقی شده، پس از انتشار، جعل گرديده و حدود سيصد هزار نسخه از آن، يعنی به ميزان بيش از ۱۰ برابر تيراژ هفته نامه ايران جمعه، در سطح شهرهای ترک زبان پخش شد. پیگیری شعارهایی که در روند این اعتراضات توسط هسته اصلی و مدیریت کنندگان اعتراضات به تظاهرات کنندگان القاء می‏شد و جمعیت معترض غالبا آنها را به عنوان شعار به کار می‏بستند چندان در تناسب یا به اصطلاح بهانه اعتراضات نبود. فیلم‏هایی از این اعتراضات در آرشیو وب سایت‏های منتسب به جریان واگرا و یوتیوب موجود هستند و گواهی بر این ادعا.

۳-۲-۱-۴٫ اعتراض به خشک شدن دریاچه ارومیه: 

استفاده ابزاری جریان واگرای آذربایجان از مسائل زیست محیطی از جمله خشک شدن دریاچه ارومیه را در شعارهای مربوط به تجمعات به این بهانه و یا کمپین‏هایی که در شبکه‏ های اجتماعی برگزار می‏شود، می‏توان به عیان دید. در این خصوص جریان واگرا در افراطی‏ترین حالت، حاکمیت مرکزی یا به اصطلاح همین جریان«فاشیسم فارس» را متهم به تعمد در جهت از بین بردن امکان سکونت در منطقه وسیعی از آذربایجان و تبدیل آن به«زمین سوخته» می‏کند. با توجه به متون منتسب به این جریان، واگرایان علت خشک شدن این دریاچه را غالبا با این رویکرد مورد فهم و تبلیغ گسترده قرار می‏دهند. اما در سطحی دیگر که عموماً توسط برخی افراد که هنوز کاملاً در تسلط گفتمانی جریان واگرا به دام نیافتاده اند، حاکمیت مرکزی و باز هم «فاشیسم فارس» برای کم توجهی در نجات این دریاچه از خشک شدن مورد نکوهش قرار می‏گیرد. عمده فعالیت‏های جریان واگرا در مورد خشک شدن دریاچه ارومیه را می‏توان در تولید متونی که از این فاجعه زیست محیطی به عنوان گزاره‏ای در تایید تبعیض قومی یا به اصطلاح جریان واگرا «تبعیض ملی» استفاده می‏کند، مشاهده کرد. جریان واگرا این موضوع را به عنوان مثالی برای بی‏ توجهی به منطقه آذربایجان تبلیغ می‏کند.

۴-۲-۱-۴٫  اعتراض به برنامه فتیله:

در سال ۱۳۹۴ نمایشِ «هتل فیتیله» از سری نمایش‌های عمو فیتیله‌ای‌ها از شبکه ۲ سیما باعث رخ دادن برخی اعتراضات در شهر‏های مختلف ترک زبان شد. در این نمایش طنز ۷ دقیقه‌ای که به صورت ضبط‌ شده و غیرزنده پخش شد، دیالوگ‌هایی بین شخصیت‌های این نمایش ردوبدل می‌شود که رنجش خاطر ترک زبانان را به دنبال داشت و این عرصه را برای بهره برداری جریان واگرا آماده کرد. در روز دوشنبه ۱۸ شهریور در شهر‏هایی چون تبریز، ارومیه، اردبیل و زنجان در اعتراض به این برنامه اعتراضاتی آغاز شد. این اعتراضات نیز به مانند آشوب‏های سال ۱۳۸۵ توسط جریان واگرا مدیریت می‏شد و شعارها و نوشته‌جاتی که آشوب‏گران در این اعتراضات حمل می‏کردند و استفاده بی‏وقفه از نماد گرگ خاکستری نمودی از رویکرد واگرایانه آنها بودکه یک اشتباه از سوی یک برنامه تلویزیونی را دست آویزی برای مشروعیت بخشی به آشوب‌گری‏های خود قرار دادند.

۵-۲-۱-۴٫ ورزش و جریان واگرای آذربایجان:

ورزش به دلیل توان بسیج‏گیری و انگیزش احساسات عمومی در سیاست داخلی و بین المللی تاثیر می‏گذارد. از آنجا که ورزش بر عرصه عمومی تاثیرگذار است، ناگزیر مورد توجه دولت‌ها و از طرفی گروه‏های مخالف دولت مرکزی نیز قرار می‏گیرد تا از طریق آن قابلیت کنترل حوزه عمومی را به دست آورند و یا از طریق آن دولت مرکزی را تحت فشار قرار دهند(سیف‏الدینی، ۱۳۹۴). در پژوهش‏های جدید صورت گرفته نقش ورزش در فرآیند ملت‏سازی قرن نوزدهم مورد توجه است. جریان واگرای آذربایجان نیز در راستای عمق بخشیدن به فعالیت‏های خود، از فضای ورزش به عنوان ابزاری جهت نیل به اهداف واگرایی استفاده کرده است. به ویژه در پی صعود تیم فوتبال تراکتورسازی به لیگ برتر، سرمایه‏گذاری زیادی بر روی بستر این تیم شکل گرفته است. با صعود تیم تراکتورسازی به لیگ برتر، سکوهای تماشای مسابقه اغلب استادیوم‏های کشور که این تیم در آنها بازی می‏کرد و خصوصا استادیوم یادگار امام خمینی (ره) بیشتر به میتینگ سیاسی شباهت پیدا کرد تا سکوی تماشا و حمایت و تشویقِ تیم محبوب. فعالیت‏های جریان واگرای آذربایجان که در محدوده امن طرفداری از یک تیم باشگاهی پیگیری می‏شود غالباً همان مواردی را شامل می‏شود که با عنوان ادبیات سیاسی جریان واگرا، مطرح است. اما مطلب حائز اهمیت در این خصوص تبدیل خود تیم تراکتورسازی و هواداری از آن به نمادی از واگرایی می‏باشد. واگرایان که نفوذی در بین هواداران تراکتورسازی به دست آورده‏اند سعی می‏کنند در حد امکان ادبیات سیاسی خود را به شکل وسیعی در استادیوم به نمایش بگذارند. شاید مهمترین شعار این جریان که در قالب شعار دقیقه ۱۵ این تیم مطرح می شود را درخواست برای رسمی کردن زبان ترکی و تدریس آن در مدارس دانست که در راستای سیاست های ایجابی جریان می توان مورد بررسی قرار داد.

۶-۲-۱-۴٫ فضای مجازی و جریان واگرای آذربایجان:

يکي از عمده ترين مجاري ارتباط جريان‏هاي واگرا با مردم فضاي مجازي است. با توجه به عدم دسترسي آسان به شبكه‌هاي ماهواره اي به ويژه براي قشر دانشجو، اينترنت ارتباط خوبي بين جريان‏هاي عمده وا‌گرا و مخاطبان برقرار كرده است. هم اکنون شمار زيادي سايت و وبلاگ و گروه‏هاي مجازي مانند يوتيوب و تلگرام و همچنين گروه‏هايي در فيس بوک اخبار و نوشتارهاي عمده را مرتباً تکرار و ارسال مي کنند. نوع استفاده جریان واگرا از فضای مجازی بیشتر معطوف به بحث عملیات روانی است. یکی از استراتژي‏های جريان واگرا ايجاد گروه هاي مجازي بويژه تلگرامي به نام شهرها و استان‏هاي آذري نشين است. به اين ترتيب با به دست گرفتن جو فضاي مجازي در صدد جذب مخاطبين خاکستري و سوق دادن آنها به سمت افکار واگرايانه هستند.

۳-۱-۴٫ فعالیت‏های سیاسی:

جریان واگرای آذربایجان برای محقق شدن خواسته خود که ایجاد جنبش توده ای و در ادامه تلاش برای تجزیه این منطقه است، در ۴۰ سال گذشته، در کنار فعالیت‏های فرهنگی و اجتماعی، گوشه چشمی هم به فعالیت‏های سیاسی داشته است. اما لازم به یادآوری است که غالب فعالیت‏های این جریان حول محور فعالیت‏های فرهنگی در ابتدا و فعالیت‏های اجتماعی متمرکز بوده است و به نظر می‏رسد هنوز زمان فعالیت‏های صِرف سیاسی برای این جریان فرا نرسیده است و این را گردانندگان آن به خوبی از فضای حاکم بر منطقه آذربایجان تحلیل می‏کنند. در این بخش به عمده فعالیت‏های سیاسی این جریان که بیشتر در زمان انتخابات بروز و ظهور پیدا می‏کند خواهیم پرداخت.

۱-۳-۱-۴٫  انتخابات و جریان واگرای آذربایجان:

بخشي از نمايندگان و وکلاي مجلسي که از آذربايجان در مجلس شوراي اسلامي حضور داشته و دارند نه تنها با مفاهيمي مانند همبستگي، همگرايي ملي و هويت ملي آشنايي ندارند، بلکه گاه و بيگاه ديده شده است که به مسئله قوميت‏ها از ديد ابزاري و پوپوليستي نگاه مي‌کنند. نخبگان سياسي در آذربايجان تصور مي کنند براي به دست آوردن موفقيت در انتخابات بايستي به نحوي از انحاء با دامن زدن به مسائل قومي و مطرح کردن محلي‏گرايي افراطي نظر مساعد جریان واگرا را جلب کنند. اين امر در مقاطع انتخابات مجلس و رياست جمهوري پررنگ شده و بعد از آن از شدت اين گونه شعارها کاسته مي شود. حتی در مواردی کاندیداهای انتخابات شورای‏های اسلامی شهر و روستا نیز با استفاده از گزاره‏های واگرایی سعی در جذب رای هوادارن جریان واگرا می‏نمایند. لازم به ذکر است که گزاره‏های واگرایی صرفا برای جلب واگرایان نیست و استفاده از گزاره‏هایی که خصوصاً به بحث تبعیض مربوط می‏شوند باعث تحریک طیف وسیعی از جامعه می‏شود.

این رویکرد نخبگان آذری و ابزار قرار دادن گزاره‏های واگرایانه برای به دست آوردن و حفظ کرسی مجلس باعث نفوذ هرچه افزون تر واگرایان و گزاره‏های واگرایی در امر انتخابات شده است. بررسی کلیت برنامه ‏های تبلیغاتی کاندیدا‏های انتخاباتی، خصوصا نمایندگی مجلس، نشان می‏دهد که موضوعات مورد تاکید جریان واگرا وزن سنگینی را در مولفه‏های تبلیغاتی به خود اختصاص داده است. تبعیض اقتصادی و اصل ۱۵ قانون اساسی مهمترین گزاره‏هایی هستند که بخش اعظم برنامه‏های اعلامی کاندیداهای نمایندگی مجلس در آذربایجان را شامل می‏شود.

۱-۳-۱-۴٫  فراکسیون ترک زبان مجلس و جریان واگرای آذربایجان:

تلاش برای تشکیل فراکسیون ترک زبانان مجلس را به نوعی می‏توان در راستای فعالیت‏های سیاسی جریان واگرای آذربایجان قلمداد کرد. این فراکسیون که با مخالفت بیشتر نمایندگان مجلس مواجه گردید، در دهمین دوره مجلس و با حضور ۱۰۰ نفر از نمایندگان مجلس ،هر چند برای مدتی کوتاه، تشکیل شد. ۲۵ نماینده که بیشتر آنها از سه استان آذری نشین بودند به عنوان عضو شورای مرکزی آن انتخاب شدند. هدف این فراکسیون، استفاده از ظرفیت نمایندگان ترک زبان در جهت رفع مشکلات و توسعه متوازن مناطق ترک‌نشین اعلام شده‌ بود. اما در همان وقت نمایندگان بسیاری نسبت به این قضیه واکنش منفی نشان دادند. از جمله نماینده وقت مردم شهر بندرعباس تشکیل این فراکسیون را خلاف اصول ۱۹، ۲۰ و ۸۴  قانون اساسی دانسته و طی اخطاری قانونی در روز ۱۲ آبان ۹۵ در مجلس شورای اسلامی گفته بود: «مجلس صدای ملت است و باید منادی وحدت باشد. اگر این روند ادامه یابد، باید منتظر تقسیم‌بندی میان سایر اقوام در مجلس باشیم». پرونده فراکسیون مناطق‌ترک‌نشین و فراکسیون‏های قومیتی مجلس، به صورت نرم و آهسته آهسته بسته شد. فراکسیونی که با سروصدای زیاد آمد اما جلسات آن به چند بار نرسید به طوری که هیچگاه از یک نهاد در شرف تاسیس به یک شخصیت حقوقی تبدیل نشد.

۱-۵٫ جنبش قومی و جریان واگرای آذربایجان:

آنچه می‏توان آن را به عنوان نواخته شدن ناقوس راه اندازی جنبش قومی در آذربایجان در نظر گرفت را نخبگانی از این منطقه که گرایشاتی واگرایانه داشتند با نگارش کتاب‏هایی از جمله «سیری در تاریخ زبان و لهجه ‏های ترکی»  و «تاریخ دیرین ترکان ایران» و نشر مجلاتی همچون «وارلیق» آغاز کردند. چنین نوشتارهایی که برای تکامل فرهنگی بر پایه زبان محلی، تهیه شدند وظیفه رفع کاستی‏های ملت آتی را بر عهده داشتند. در ادامه نخبگانی جدید در بدنه جریان واگرای آذربایجان تربیت و در حال تزریق ادبیات معطوف به جنبش ملی تولید شده توسط نخبگان اولیه به کف جامعه هستند. به تدریج این جریان در بین تشکلات دانشجویی رسوخ کرده و بعضاً خود تشکیلات مستقلی را هم قانونی و هم غیر قانونی ایجاد کردند. همین داستان کم و بیش در خارج از دانشگاه نیز رخ داد و جریان واگرا یا در تشکّلات و نشریات موجود نفوذ کردند یا خود راساً به ایجاد تشکّلات و نشریات مختلف پرداختند.

به طور کلی جریان واگرای آذربایجان با اینکه در موارد متعددی سعی بر ایجاد آشوب و آوردن هواداران خود به خیابان کرده است اما از شکل دهی به یک جنبش توده‏ای عاجز بوده است. گرچه در یک دهه اخیر در استادیوم یادگار امام تبریز شاهد بروز و ظهور برخی فعالیت‏های واگرایانه بوده ایم اما این فعالیت‏ها اولا محدود به استادیوم بوده و در ثانی غالباً رخدادهای آن مورد مصادره به مطلوب واقع می‏شود و همچنین مدیریت فضای شعارهای استادیوم توسط این جریان به معنای معتقد بودن همه هواداران تیم تراکتورسازی به جریان واگرا نیست.

ادامه دارد…