گروه گزارش/ میر محمد حسینی:بخش یکم:ملا محمد بن سلیمان فضولی بغدادی، معروف به فضولی بغدادی، اندیشمند، عارف و شاعر قرن دهم هجری است که به سبب تالیفاتش به سه زبان ترکی، عربی و فارسی تأثیر قابل توجهی در ادبیات این زبانها بر جای گذاشت. زادگاه او را در بعضی از منابع کربلا یا نجف یا بغداد هم ذکر کرده‌اند. او پرورش‌یافته‌ی شهر بغداد است و به همین جهت به بغدادی مشهور شده است. گرچه از کودکی و کیفیت تحصیلاتش آگاهی چندانی وجود ندارد لیکن در جوانی لقب «ملا» گرفته و مشهور به ملا فضولی شد. علوم ادبی را نزد «حبیبی» از شعرای حروفی فرا گرفته بود. لقب «ملا» نشانه‌ی کلامی بودن وی و لقب «حکیم» نیز بیانگر پرداخت او به فلسفه و حکمت است.

خواستگاه قومی

با اینکه مفاخری چون فضولی بغدادی، فراتر از قومیت و میلت و زبان هستند و در نثر و نظم وی اثری از ملی گرایی یا افتخار به قومیت و زبان مادری اش وجود ندارد، لیکن فعال بودن امر ملی گرایی در تاریخ معاصر سبب گمانه زنی های بسیاری در مورد قومیت و ملیت وی شده است. عده ای او را ترک یا آذربایجانی، معرفی می‌کنند، بخشی مسلمان و عارفش می خوانند و عده ای نیز بر میلت ایرانی وی تاکید دارند. و شاید جالب باشد بدانید نظریاتی نیز در کرد بودن فضولی ابراز شده است.

از کرد معرفی کنندگان فضولی می توان به آ. کریمسکی، ابوضیاء توفیق و دایره المعارف اسلامی اشاره کرد. لیکن به سبب عدم موجودیت حتی یک بیت شعر کردی منتسب به او ، حداقل کرد زبان بودن وی منتفی است. زیرا سرایش وی به سه زبان فارسی و عربی و ترکی، می رساند که وی در بهره گیری از هر زبانی که آشنایی داشته اغماض و ملاحظه‌ای نداشته است. پس اگر کُردی می دانست، آثاری به این زبان نیز خلق می کرد.

دکتر مریم مشرف در کتاب«زندگی و شعر محمد فضولی» «خواستگاه قومی» وی را ترکمان و آذربایجانی دانسته و می‌نویسد که پدر او از ترکمانان آذربایجانی است. دلیل مشرف بر این ادعا، «ترکمان_ آذربایجانی» بودن، برخی از اشعار فضولی می‌باشد. لازم به ذکر است که بخشی از اشعار ترکی وی نیز به ترکی اناطولی (عثمانی) می باشد. البته ترکی که در عصر فضولی در آناطولی بدان تلکم می شده، بسیار نزدیک به ترکی آذربایجانی کنونی، و مملو از واژگان فارسی و عربی بوده است. این موضوع چنان پر رنگ می باشد که فهم اشعار وی برای یک آذربایجانی بسیار آسان می باشد. و به نظر می رسد مردم کشور ترکیه با تغییرات اجباری که در زبان و خط شان در یکصد سال اخیر صورت گرفته، نتوانند با آثار وی ارتباط بگیرند.

در این باره نقدی نیز بر ادعای مریم مشرف وارد می باشد که چگونه «آذربایجانی» بودن را که یک اطلاق جغرافیایی است از ترکی سرایی فضولی استنباط کرده، در حالی که وی به ترکی عثمانی، عربی و فارسی نیز شعر سروده است!؟ در این صورت اگر به اعتبار زبان آثار باشد! فضولی را عثمانی، عرب و فارس نیز می توان تلقی کرد.

همچنین اشاره به این مطلب خالی از لطف نیست که حکیم ملامحمد فضولی بغدادی خود را شاعر ایرانی می داند و در پایان  قصیده «انیس القلب» که سرشار از حکمت و اندیشه و عرفان و معارف دینی و قرآنی و تجربه زندگی است و به «سلطان سلیمان رومی» (پادشاه عثمانی) فرستاده، خود را ایرانی معرفی کرده و در آخر این قصیده ۱۲۰ بیتی به صراحت سروده که: من این قصیده را از مُلک ایران به «دارالعدل روم» (پایتخت سلطان سلیمان عثمانی) می‌فرستم:

دلم دُرجی است اسرار سخن دُرهای غلطانش

فـضای علم دریـا، فیض حق بـاران نیسانش

تعالَی اله چه دُرهای لـطیف و آبـدار است این

که زیب گوش و گردن می‌کند اَبکار عرفانش

…

«انیس القلب» کردم نام این محبوب و می‌خواهم

کـه هـر سـاعت دهم در بزم اهـل فهم جولانش

بـه دسـت پـــاکبـازان امـانت‌پـیـشه بـــسپارم

فرستم سوی «دارالعدلِ روم» از مُلک «ایران»ش

فضولی، تشیع، عثمانی، ایران

محل زندگی فضولی، بغداد، به تناوب از سوی دو قدرت بزرگ آن زمان دست به دست می‌شد و طرفداری قاطعانه از هر یک از آنها، مرگ و آزار از طرف دیگر را در پی داشت. شاه اسماعیل صفوی بر زبان آوردن نام ابوبکر و عمر و عثمان را ممنوع کرده بود و برای این کار مجازات سختی در نظر گرفته بود. تعصب مذهبی عثمانی ها نیز نیاز به توضیح ندارد. در نتیجه حکیم ملا محمد فضولی چاره ای نداشت جز اینکه در ابراز عقیده محتاط باشد و طبق رسم شیعیان، تقیه کند.

زمانی که شاه اسماعیل در سال ۹۱۴ بغداد را تصرف کرد فضولی که به وی علاقه فراوانی داشت برای او مثنوی مفصلی سرود. در همین دوران بود که او آزادانه عقاید خود را بیان می‌داشت و قصاید غرایی در نعت حضرت علی می سرود. همچنین میان فضولی و ابراهیم خان والی بغداد که شیعه معتقدی بود نیز روابط بسیار دوستانه ای وجود داشت و این وضع تا سال ۹۲۰ یعنی سال شکست شاه اسماعیل از عثمانی در جنگ چالدران ادامه یافت.

 در این جنگ بغداد به دست عثمانیان افتاد و از آن موقع تا آغاز سلطنت سلیمان قانونی در ۹۲۶، فضولی عقاید شیعی خود را سخت پنهان داشت و با قدرت گرفتن سلیمان قانونی و اتخاذ سیاست تسامحی وی نسبت به ادیان و مذاهب دیگر، فضولی یک بار دیگر علاقه خود به اهل بیت را آشکار کرد. لیکن مجبور بود برای جلب نظر عثمانیان، برای دربار عثمانی نیز اشعاری بسرآید.

به غیر از موارد مذکور و مهم‌تر از آنها آثار فضولی است که آشکارا فرهنگ ایرانی و عقیده شیعی را در خود حمل می کند. این فقط معطوف به آثار فارسی او نیست، بلکه شعر ترکی فضولی نیز معطوف به فرهنگ ایرانی می باشد. فضولی اولین مقتل ترکی را سروده و دیگر اشعارش نیز آمیخته به حب اهل بیت است. پس وی از لحاظ هویتی خود را ایرانی و شیعه تعریف کرده بود. حتی اگر چند بیتی از سر تقیه در مدح سلاطین عثمانی سروده باشد.

جایگاه فضولی

ابراهیم اقبالی استاد دانشگاه تبریز در خصوص نبوغ و قدرت ملا محمد فضولی در شعر سرایی بر این باور است که: «فضولی از جمله شاعران بی‌نظیر و بی بدیلی بود که صاحب لقب ذو السنة (یعنی صاحب سه زبان) بود که سه دیوان به زبان های ترکی، عربی و فارسی دارد و قدرت تخیل بسیار قوی و تسلط بسیاری بر روی واژه‌ها داشت که ما به این گونه شاعران، جریان‌ساز می‌گوییم. نبوغ فضولی به اندازه‌ای بود که شاعری مانند صائب تبریزی تحت تأثیر اشعار او قرار گرفته است و می‌توان گفت که صائب تبریزی نخستین شاگرد برجسته‌ مکتب فضولی است.»

 استاد شهریار به عنوان یکی از قله های بلند شعر فارسی و ترکی معاصر، در بیان مقام فضل و هنر فضولی می گوید: «فارسی، ترکی، عربی دَه نَه فضایل وار ایمیش کی/ فضولی کیمی بیر شاعر فاضل دوغولور» چه فضایل والایی در زبان فارسی و ترکی و عربی هست/ که شاعر فاضلی همچون فضولی در دامان آن سه زبان متولد و پرورده می شود.

به غیر از احترام اهل نظر نسبت به نخستین مقتل نویس به زبان ترکی، حوزه عمومی در ایران نیز احترام زیادی برای وی قائل است. انتشار چند باره آثار او به زبان های ترکی، فارسی و عربی، برگذاری همایش ها و بزگداشت های متعدد در تکریم جایگاه والای این شاعر برجسته، همچنین ساخت تندیس و نامگذاری یکی از پارک های تبریز به نام وی از نمونه های دیدگاه احترام آمیز نسبت به این شاعر اهل‌بیت می باشد. به واقع نثر و نظم فضولی به سه زبان پر کاربرد در جهان اسلام نمودی از وحدت مسلمانان است و می توان وی را از نماد های وحدت اسلامی به شمار آورد.

تخلص جالب فضولی

به باور برخی ریشه‌ی تخلص ملامحمد از ریشه فضل می‌آید، اما حسین نجفی در کتاب شرح دیباچه دیوان فضولی درباره تخلص این شاعر حکیم می‌نویسد: «محمدبن سلیمان این تخلص را به معنای عربی آن به کار می‌برد، یعنی زبان‌دراز و مداخله‌کننده در کاری که به او مربوط نیست.»

کـرد بــدنامی مـرا از ا‌خـتلاط خلـق دور

عـزلتم شـد مـوجب مـشغولی کسب هنر

منت ایزد را که شد نیک آنچه بد پنداشتم‌

خار من گل‌، خاک من زر گشت‌ [و] سنگ من گهر

ملا محمد فضولی در مقدمه دیوان اشعارش به زبان فارسی دلیل انتخاب این تخلص عجیب را با زبانی شوخ‌طبع توضیح می‌دهد: «آخرالامر معلوم شد که یارانی که پیش از من بوده‌اند تخلص‌ها را بیش از معانی ربوده‌اند. خیال کردم که اگر تخلص مشترک اختیار نمایم در انتساب نظم بر من حیف رود اگر مغلوب باشم و بر شریک ظلم شود اگر غالب آیم. بنابر رفع ملابست التباس «فضولی» تخلص کردم و از تشویش ستم شریکان پناه بجانب تخلص بردم و دانستم که این لقب مقبول طبع کسی نخواهد افتاد که بیم شریک او بمن تشویشی نتواند داد.»

یاران گذشته بس که کردند

تـــاراج عـــبارت و معانی

شد تنگ فضای نظم بر ما

فـــریاد ز سـبقت زمـانی

ادامه دارد…