گروه سیاست/ حیدر زارع: در داغ ترین تابستان جهان بار دیگر اخبار خشک شدن دریاچه ارومیه در رسانه ها بازتاب گسترده‌ای داشت و البته برخی رسانه ها و جریانهای خاص نیز همه سعی خود را به کار گرفتند تا از این اتفاق دستاویزی برای هجمه علیه نظام اسلامی و القای یأس و ناامیدی در جامعه بسازند. اما علل واقعی خشک شدن دریاچه ارومیه چیست ؟! آیا امکان احیای این دریاچه وجود دارد؟ در ادامه دلایل اصلی این اتفاق را مرور می‌کنیم:

عوامل طبیعی:

عوامل طبیعی شامل کاهش ۱۸ درصدی بارش، خشکسالی و افزایش میانگین دمایی بیش از ۱ درجه طی دو دهه اخیر نسبت به دوره بلند مدت و تغییر در نوع نزولات جوی باران به جای برف می شود. اتفاقی که در بسیاری از کشورهای جهان در حال رخ دادن است از جمله کشور ترکیه که در بالا دست دریاچه ارومیه قرار دارد در این کشور چندین دریاچه خشک شده است یا در حال خشک شدن است؛ مانند دریاچه توز که با غلظت نمک متوسط و جنس خاک طوفانهای نمکی وسیعی در آن به راه افتاده است؛ اما هیچ خبر یا تولید محتوایی در این زمینه وجود ندارد. یا دریاچه ایر ترکیه که خشک شده است یا دریاچه وان که سطح آب در آن نیم متر کاهش یافته و رو به خشکی است؛ دریاچه وان در سالهای اخیر بیش از ۱۰۰ متر عقب نشینی کرده است. این در حالی است که عمق دریاچه وان ۱۷۱ متر است و در بعضی جاها تا ۴۰۰ متر می رسد؛ ولی عمق دریاچه ارومیه ۱۶ متر است. همچنین، بارش سالانه آبریز دریاچه وان ۴۰۰ تا ۷۰۰ میلی متر و دریاچه ارومیه ۲۰۰ تا ۴۰۰ میلی متر است و متوسط دمای حوضه آبریز وان در فصل گرما ۲۲ تا ۲۵ درجه است، ولی دریاچه ارومیه ۲۵ تا ۳۵ درجه است.

 عوامل انسانی:

عوامل انسانی شامل توسعه‌ی بی رویه کشاورزی، احداث سدها، رعایت نکردن الگوی کشت و بهره وری پایین است. بی راه نیست که بگوییم مشکل دریاچه ارومیه از تصمیمات غیر ملی در منطقه شروع شد که نقش نماینده های بخشی نگر در آن هویداست و با تصمیمات کشورهای همسایه تشدید شد. «دکتر جمالی» محقق مؤسسه تحقیقات اکولوژی و تنوع زیستی مدیترانه مارسی فرانسه معتقد است در منطقه خاورمیانه در چند ۱۰ سال گذشته با خشکسالی مواجه هستیم که دلیل آن تغییرات اقلیمی جهانی است ولی این امر را نمی توان توجیه کننده بحران این دریاچه و خشک شدن آن قلمداد کرد. مهم ترین عامل خشک شدن دریاچه ارومیه تأسیس سدهایی روی رودهای منتهی به دریاچه و استحصال آبهای زیر زمینی است. در بسیاری از حوزه های ایران مرکزی در دشتهای میانکوهی به دلیل خشکسالیهای اخیر آبهای زیرزمینی استحصال شده که در نهایت به کاهش آبهای زیرزمینی منجر شده است. با توجه به اینکه آبهای زیرزمینی تأمین کننده بخشی از آب دریاچه هاست از این رو استحصال بی رویه آبهای زیر زمینی و احداث سدهایی در این منطقه در خشک شدن دریاچه مؤثر بوده است.

دریاچه ارومیه وقتی خشکید که بدون توجه به نظرات نهادهای ملی، سدسازی های گسترده و توسعه کاریکاتوری در حوزه دریاچه انجام شد. ۷۴ سد و آب بند در حوزه دریاچه ارومیه ساخته شده است که نقش مهمی در خشک شدن دریاچه دارد. در بیشتر موارد سازمان ملی محیط زیست با احداث این سدها مخالفت کرده، اما مؤثر نبوده است.

از دیگر سو باید نقش سدسازی‌های ترکیه را در نظر گرفت؛ «محمد صابر باغخانی پور»، مدیر عامل اندیشکده ماكا و کارشناس محیط زیست معتقد است ترکیه از گذشته برنامه بسیار جدی برای استفاده از آب به منزله ابزار سیاسی و امنیتی علیه کشورهای همسایه داشته است؛ برای نمونه در بازه ۱۸ ساله (۲۰۰۳ تا ۲۰۲۰) تعداد ۵۸۵ سد روی رودخانه ها احداث کرده است؛ در  حالی که تعداد کل سدهای احداث شده ترکیه برای حدود ۵۶ سال قبل از آن ۲۷۶ سد بود. البته سیاستهای ترکیه تنها به دریاچه ارومیه محدود نیست و بهره برداری ترکیه از آب آذربایجان در سالهای آتی به خشک شدن ارس و کویری شدن مناطق بزرگی از آذربایجان منجر خواهد شد.

این کشور با تکمیل پروژه «گاپ» پنج برابر ظرفیت دجله و فرات به روی آنها سدسازی کرده است و شکی نیست که این اقدام سبب وقوع ریزگرد در کشورهای پایین دست حوضه آبخیز دجله و فرات از جمله ایران و عراق خواهد شد. افزون بر گاپ پروژه سدسازی موسوم به «داپ» نیز به روی بالادست حوضه رود ارس در حال بارگذاری است که با تکمیل آن مشابه این اتفاق در حوضه رود ارس نیز رخ خواهد داد! قرار است در چارچوب این پروژه، ۱۴ سد بر روی رودخانه ارس احداث شود. سد کاراکورت در شمال ترکیه یکی از این سدهای مهم است که سال گذشته با یک و نیم میلیارد متر مکعب آبگیری شده و ۵۶ درصد ورودی آب ارس را کاهش داده است. افزون بر اینها دولت ترکیه در قالب ۱۰ ابرپروژه دیگر، از سال ۲۰۰۳ تاکنون ۵۸۵ سد بر روی رودخانه های خود احداث کرده است. این در حالی است که کل سدهای ساخته شده ترکیه تا قبل از سال ۲۰۰۳، در مجموع ۲۷۶ سد بوده است. ابرپروژه های سدسازی دولت ترکیه به ویژه داب و گاپ بر خلاف ادعاهای آنکارا که آن را در جهت توسعه کشاورزی معرفی می‌کند برای اهداف دیگری طراحی شده است. سدسازی های ترکیه در حوضه ارس آورده این رودخانه را ۳۰ درصد کاهش داده و پایین بودن میزان بارندگی های اخیر می تواند این آمار را در فصل تابستان به حدود ۶۰ درصد افزایش دهد و معیشت مردم را با مشکل مواجه کند.

در نهایت باید گفت که فائق آمدن بر خشکسالی و خشک شدن تالابها در گرو همکاریهای بین المللی است، نه روش برخی کشورها که دنبال سوء استفاده سیاسی از آن برای ایجاد اغتشاش و ناامنی و جلوگیری از پیشرفت های اقتصادی و امنیتی مرزی، سیاسی، قومی و…. هستند. به زودی ترکیه گرفتار همان بازیهایی خواهد شد که برای ایران تدارک دیده بود.