گروه گزارش/ سردبیر: جام‌جهانی چوگان به میزبانی آمریکا آغاز ‌ و در دیدار افتتاحیه فرانسه به مصاف آرژانتین رفت. گفتنی است که پیش‌از این آمریکایی‌ها با کارشکنی خود و عدم صدور ویزا مانع حضور تیم ملی چوگان ایران در این رقابت‌ها شدند. این درحالی‌ست که چوگان به‌عنوان یک بازی ایرانی باستانی در سطح جهانی شناخته می‌شود و در یونسکو نیز به‌نام ایران ثبت شده است. این موضوع بهانه ای شد تا جایگاه این ورزش در ایران و آذربایجان بپردازیم.

چوگان ریشه در خاک ایران دارد

ورزش چوگان فراتر از یک بازی ورزشی، یک پدیده فرهنگی، اجتماعی و نظامی است که هزاران سال پیشینه دارد و ریشه‌های آن عمیقاً در تمدن فلات ایران تنیده شده است. این ورزش کهن، که در ادبیات و تاریخ ایران با نام‌هایی چون «گُوچگان» یا «چوگان‌بازی» شناخته می‌شود، نه تنها مایه سرگرمی سلاطین و پهلوانان بوده، بلکه به‌عنوان یک تمرین نظامی ضروری برای سوارکاری و نبردهای میدانی نیز تلقی می‌شده است.

خاستگاه اساطیری و شواهد تاریخی اولیه

برخی منابع تاریخی، قدمت چوگان را تا دوران پیش از اسلام و حتی دوران اساطیری ایران بازمی‌گردانند. در شاهنامه فردوسی، اشاراتی به بازی پهلوانان با چوب و توپ دیده می‌شود که مفسران آن را ارتباطی با چوگان می‌دانند. اما شواهد مکتوب و تصویری قطعی‌تر، قدمت این ورزش را حداقل به دوران اشکانی (۲۴۷ پیش از میلاد تا ۲۲۴ میلادی) و اوج آن را در دوران ساسانی (۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی) تأیید می‌کنند.

در دوران ساسانی، چوگان به یکی از محبوب‌ترین ورزش‌های درباری تبدیل شد. پادشاهان بزرگی چون خسرو پرویز، خود استادان چیره‌دست چوگان‌بازی بودند و پیروزی‌های ورزشی آن‌ها با پیروزی‌های نظامی پیوند داده می‌شد. این ورزش، مظهر شجاعت، مهارت سوارکاری، قدرت دید، دقت هدف‌گیری و هماهنگی تیمی بود؛ ویژگی‌هایی که برای فرماندهان نظامی حیاتی به شمار می‌آمد.

با ورود اسلام، اگرچه برخی جنبه‌های درباری آن مورد نقد قرار گرفت، اما چوگان همچنان به عنوان یک سنت اصیل ایرانی حفظ شد. شاعران، مورخان و سفرنامه‌نویسان مسلمان، پیوسته به توصیف بازی چوگان پرداخته‌اند. اهمیت این ورزش در دوران سلجوقی و ایلخانی افزایش یافت، جایی که میدان‌های چوگان به کانون‌های اصلی اجتماع نخبگان تبدیل شدند.

در مکتب نگارگری ایرانی، به ویژه در نسخه‌های خطی شاهنامه و دیوان‌های شعر، تصاویری بدیع و پرجزئیات از مسابقات چوگان به جا مانده است که نشان‌دهنده پوشش بازیکنان، طراحی زمین و تکنیک‌های پیچیده سوارکاری در حین بازی است. این تصاویر، سند بصری انکارناپذیری بر اصالت ایرانی این ورزش هستند.

آذربایجان نگه‌دارنده آتش چوگان در روزگار سخت

منطقه آذربایجان، به دلیل موقعیت استراتژیک، سابقه طولانی در پرورش سواران ماهر و تاریخ حکومتی تأثیرگذار، نقشی حیاتی در حفظ، توسعه و ترویج ورزش چوگان ایفا نموده است. این منطقه نه تنها خاستگاه بسیاری از بازیکنان برجسته بوده، بلکه میراث‌دار سنت‌های میدانی این ورزش نیز محسوب می‌شود.

تبریز نیز به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز سیاسی و فرهنگی ایران در طول قرون متمادی، بستر اصلی برگزاری مسابقات باشکوه چوگان بوده است. میدان‌های چوگان در تبریز، شاهد رقابت‌های میان امیران و درباریان بوده و به نوعی مرکز تبادل مهارت‌های سوارکاری محسوب می‌شدند.

در دوران صفویه، که ورزش ملی ایران مجدداً رونق یافت، آذربایجان به دلیل داشتن اسب‌های اصیل و سوارکاران زبده، به یکی از قطب‌های اصلی چوگان تبدیل شد. تاریخ نشان می‌دهد که نخبگان نظامی مستقر در این منطقه، حفظ سنت‌های نظامی و ورزشی از جمله چوگان را وظیفه‌ای ملی می‌دانستند.

علاوه بر تبریز، شهرهایی چون اردبیل و خوی نیز به دلیل داشتن زمین‌های مناسب و فرهنگ سوارکاری غنی، در حفظ این سنت نقش داشتند. اهمیت این مناطق در این بود که در مقاطعی که مرکزیت سیاسی کشور دچار تزلزل بود، یا تمرکز بر امور مذهبی افزایش می‌یافت، سنت‌های اصیل نظامی مانند چوگان در حوزه‌های منطقه‌ای حفظ می‌شد.

این حفظ منطقه‌ای، ضامن این بود که وقتی زمینه برای احیای سراسری ورزش فراهم می‌شد، ابزارها، دانش فنی (مانند ساخت چوب مخصوص چوگان) و قوانین نانوشته بازی از بین نرود. می‌توان گفت که مقاومت فرهنگی و تاریخی آذربایجان، یکی از دلایل اصلی بقای چوگان در ایران تا آستانه دوران معاصر بود.

اهمیت فرهنگی چوگان در ایران و آذربایجان تنها به بازی کردن محدود نمی‌شد؛ بلکه شامل موسیقی مخصوص، آداب تماشاگری، و مراسم پس از بازی بود که همگی بخشی از میراث ناملموس فرهنگی منطقه را شکل می‌دادند. این سنت‌ها به تدریج در هنر و ادبیات شفاهی نیز بازتاب یافتند.

تلاش برای بازیابی جایگاه جهانی

با تغییرات عمده در ساختار نظامی و اجتماعی ایران در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، ورزش چوگان که شدیداً به ساختار سواره‌نظام و اشراف وابسته بود، دچار افول شد. مسابقات عمومی کاهش یافت و اغلب به فعالیت‌های محدود شهری محدود شد.

تلاش‌ها برای احیای چوگان در دوران پهلوی و سپس جمهوری اسلامی، بر دو محور اصلی متمرکز شد: ۱-مدرن‌سازی قوانین برای تطابق با استانداردهای بین‌المللی و ۲- تلاش برای ثبت جهانی آن به عنوان میراث ایرانی.

– بازی چوگان مدرن، که در قرن نوزدهم توسط بریتانیایی‌ها در هند تدوین و جهانی شد، دارای قوانین استاندارد بین‌المللی مانند مقررات فدراسیون جهانی چوگان است. ایران برای بازگشت به سطح رقابت جهانی، ناگزیر به تطبیق قوانین سنتی خود با این چارچوب بین‌المللی شد، در عین حال که تلاش کرد روح و اصالت بازی ایرانی را حفظ کند.

– مهم‌ترین دستاورد معاصر در جهت تأیید اصالت ایرانی چوگان، ثبت آن در فهرست میراث فرهنگی ناملموس سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) است. این ثبت، اعتراف رسمی جامعه جهانی بر ریشه‌های عمیق این ورزش در فرهنگ ایران است و تأکیدی است بر اینکه هرچند این بازی در بسیاری از کشورها بازی می‌شود، اما خاستگاه آن ایران است. ثبت یونسکو، مسئولیت بزرگی را بر دوش متولیان فرهنگی و ورزشی ایران می‌گذارد تا نه تنها از این میراث حفاظت کنند، بلکه آن را فعالانه در سطح جهانی معرفی نمایند.

چالش‌های بین‌المللی و مسئله ویزا

با وجود ثبت جهانی و تلاش برای حضور در میادین بین‌المللی، ورزشکاران ایرانی همواره با موانع سیاسی و بوروکراتیک روبرو بوده‌اند. همان‌طور که در مقدمه اشاره شد، عدم صدور ویزا برای تیم ملی ایران جهت شرکت در جام جهانی آمریکا، نمونه‌ای بارز از این چالش‌هاست.

این اتفاق، یک پارادوکس تلخ را آشکار می‌سازد: ورزشی که متعلق به تمدن ایران است و توسط یونسکو به رسمیت شناخته شده، به دلیل ملاحظات سیاسی از رقابت در صحن جهانی محروم می‌شود. این محرومیت، نه تنها حق ورزشکاران ایران را تضییع می‌کند، بلکه سطح رقابت‌های جهانی را نیز کاهش می‌دهد، چرا که کیفیت فنی تیمی که وارث چندین قرن تجربه است، نمی‌تواند نادیده گرفته شود.

 ساختار و اصول فنی چوگان

برای درک کامل جایگاه چوگان، نگاهی مختصر به ساختار فنی آن ضروری است. چوگان، نمایانگر یک سیستم پیچیده از مهارت‌هاست که نیازمند تمرین مداوم است.

الف) تجهیزات و وسایل

چوگان: سلاح اصلی بازیکن که خود نمادی از مهارت است. شکل و اندازه چوب چوگان در طول تاریخ تغییر کرده است، اما در حالت کلی شامل دسته‌ای بلند و یک سر پهن و خمیده است. ساخت یک چوگان با کیفیت نیازمند دانش چوب‌شناسی و مهندسی ساده است.

توپ: در گذشته از چوب یا ریشه درختان ساخته می‌شد و گاهی از چرم پوشیده می‌شد. امروزه معمولاً از چوب سخت یا پلاستیک فشرده استفاده می‌شود.

اسب: اسب در چوگان تنها وسیله نقلیه نیست؛ بلکه شریک بازی است. اسب‌های چوگان باید دارای سرعت بالا، چابکی فوق‌العاده در تغییر جهت ناگهانی و تحمل بالا باشند. پرورش اسب‌های اصیل ایرانی، مانند اسب‌های ترکمن و کرد، همواره مکمل این ورزش بوده است.

ب) قواعد پایه و محاسبات میدانی

یک تیم معمولاً شامل ۴ بازیکن است (اگرچه در گذشته تعداد متفاوت بود). هدف، به ثمر رساندن گل به دروازه حریف است.

خط عبور: مهم‌ترین قانون ایمنی در چوگان است که مسیری فرضی در امتداد حرکت توپ در زمان ضربه را تعریف می‌کند. حفظ این خط برای جلوگیری از تصادف‌های شدید ضروری است.

فیزیک ضربه: ضربه زدن به توپ نیازمند دانش زاویه‌دهی است. اگر زاویه بین چوب و زمین باشد و سرعت ضربه، نیروی وارد بر توپ تابعی پیچیده از این پارامترها و میزان سختی توپ است. این اصول، نشان می‌دهد که چوگان صرفاً یک فعالیت تفریحی نیست، بلکه ترکیبی از دانش فیزیکی، مهارتی و درک تاکتیکی بالا است.

میراثی که باید جهانی بماند

چوگان، شاهدی زنده بر شکوه تمدن ایرانی، از نقش رستم تا میدان‌های امروزی در تبریز، اصفهان، تهران، شیراز و… ، همواره نماد قدرت، ظرافت و فرهنگ سوارکاری بوده است. ثبت آن در یونسکو، گامی مهم در جهت تأیید مالکیت معنوی این میراث کهن توسط ایران است.

با این حال، منع حضور تیم ملی ایران در رویدادهای بین‌المللی، نشان می‌دهد که این میراث فرهنگی و تاریخی در خطر قرار دارد؛ نه به دلیل ضعف‌های داخلی، بلکه به دلیل موانع بیرونی که مانع از نمایش واقعی پتانسیل و اصالت این بازی می‌شوند. احیای شکوه چوگان در دوران معاصر، نیازمند حمایت‌های دولتی و مردمی مستمر است تا اطمینان حاصل شود که «صاحب اصلی» این ورزش، همواره در میدان‌های جهانی حضوری پرقدرت داشته باشد و میراث کهن ایرانی همچنان در قلب این بازی تپنده باقی بماند.