گروه گزارش/ سردبیر: دریای کاسپین، این پهنه آبی وسیع و منحصربه‌فرد، برای قرن‌ها قلب تپنده حیات و اقتصاد منطقه بوده است. از گونه‌های بی‌نظیر زیستی مانند فک کاسپین و ماهیان خاویاری گرفته تا منابع عظیم نفت و گاز و نقش حیاتی آن در تنظیم اقلیم و معیشت میلیون‌ها نفر، کاسپین میراثی است که نیاکان ما به امانت به دستمان سپرده‌اند. اما امروز، زنگ‌های خطر با صدای بلندتری از همیشه به صدا درآمده‌اند: کاسپین در آستانه یک فاجعه زیست‌محیطی قرار دارد و اگر اقدامی جدی و فوری صورت نگیرد، این نگین آبی آسیا ممکن است به زودی به خاطره‌ها بپیوندد.

وقتی طبیعت فریاد می‌زند

وضعیت نگران‌کننده کاسپین نتیجه مجموعه‌ای پیچیده از عوامل طبیعی و انسانی است که در کنار هم، بحرانی چندوجهی را شکل داده‌اند:

کاهش بی‌سابقه سطح آب: این شاید مشهودترین و نگران‌کننده‌ترین نشانه باشد. داده‌های علمی نشان می‌دهند که سطح آب کاسپین با سرعت هشداردهنده‌ای در حال کاهش است. تغییرات اقلیمی و کاهش بارش در حوضه آبریز رودخانه‌های تغذیه‌کننده (به‌ویژه ولگا)، تبخیر فزاینده ناشی از گرمایش جهانی، و برداشت بی‌رویه آب برای مصارف کشاورزی و صنعتی، همگی دست به دست هم داده‌اند تا این دریا روزبه‌روز کوچک‌تر شود. سواحل عقب‌نشینی کرده‌اند، بنادر تاریخی کارایی خود را از دست می‌دهند و اکوسیستم‌های ساحلی در حال نابودی هستند.

آلودگی گسترده: کاسپین نه تنها از کاهش آب رنج می‌برد، بلکه از آلودگی‌های بی‌رویه نیز در حال خفه شدن است.

آلودگی نفتی: عملیات اکتشاف، استخراج و انتقال نفت و گاز، به‌ویژه در بخش‌های شمالی و غربی دریا، نشت‌های نفتی و آلودگی‌های مزمن را به همراه دارد که منجر به مرگ و میر آبزیان و پرندگان دریایی می‌شود.

ورود فاضلاب و پساب‌های صنعتی: رودخانه‌های بزرگ و کوچکی که به کاسپین می‌ریزند، اغلب حامل مقادیر زیادی فاضلاب شهری، پساب‌های کشاورزی (حاوی کود و سموم شیمیایی) و زباله‌های صنعتی هستند. این آلودگی‌ها باعث افزایش نیتروژن و فسفر در آب شده، پدیده شکوفایی جلبکی را تشدید می‌کنند که به نوبه خود اکسیژن آب را کاهش داده و به “مناطق مرده” در دریا می‌انجامد.

ریزپلاستیک‌ها: مانند سایر آب‌های جهان، کاسپین نیز از هجوم ریزپلاستیک‌ها در امان نیست که وارد زنجیره غذایی آبزیان شده و سلامت انسان را نیز به خطر می‌اندازند.

تهدید گونه‌های بومی و منحصربه‌فرد: کاهش سطح آب و آلودگی، ضربه مهلکی به تنوع زیستی کاسپین وارد کرده است. فک کاسپین، تنها پستاندار این دریا، در معرض خطر انقراض قرار دارد. ماهیان خاویاری که منبع اصلی خاویار جهان هستند، به دلیل تخریب زیستگاه، صید بی‌رویه و آلودگی، جمعیتشان به طرز فاجعه‌باری کاهش یافته است.

چالش‌های منطقه‌ای و سیاسی: عدم توافق جامع و اجرایی میان پنج کشور ساحلی (ایران، روسیه، آذربایجان، قزاقستان، ترکمنستان) بر سر رژیم حقوقی کاسپین، بهره‌برداری از منابع، و مسئولیت‌های زیست‌محیطی، تلاش‌ها برای حفاظت از این دریا را با چالش مواجه کرده است. هرچند توافقاتی صورت گرفته، اما سازوکارهای اجرایی و همکاری‌های عملی برای مقابله با بحران‌های زیست‌محیطی هنوز به سطح مطلوب نرسیده‌اند.

پیامدهای فراتر از مرزهای آبی

پیامدهای فاجعه کاسپین تنها محدود به اکوسیستم دریایی نخواهد ماند و ابعاد گسترده‌ای خواهد داشت. از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: از بین رفتن ذخایر ماهی و خاویار، کاهش گردشگری، از دست رفتن فرصت‌های شغلی مرتبط با دریا، و تأثیر بر صنایع وابسته به آب، آوارگی جوامع ساحلی، افزایش بیماری‌های مرتبط با آلودگی آب، و کاهش کیفیت زندگی، تغییرات در رژیم‌های بارش و دمای منطقه، و تأثیر بر کشاورزی و امنیت غذایی، تشدید رقابت‌ها بر سر منابع آب و انرژی، و افزایش تنش‌ها میان کشورهای ساحلی و…

اما چاره چیست؟

وضعیت کاسپین بحرانی است، اما هنوز دیر نشده! و برای نجات این میراث گرانبها، اقدام فوری و هماهنگ از سوی تمام کشورهای ساحلی و جامعه بین‌الملل ضروری است. از جمله؛

حکمرانی مشترک و همکاری منطقه‌ای: نیاز به یک اراده سیاسی قوی و توافقات عملی برای مدیریت یکپارچه کاسپین است. این شامل وضع قوانین سختگیرانه‌تر برای آلودگی، نظارت مشترک، و اجرای پروژه‌های حفاظت زیست‌محیطی می‌شود.

مدیریت جامع منابع آب: کاهش برداشت آب از رودخانه‌های ورودی، بهینه‌سازی مصرف آب در کشاورزی و صنعت، و توسعه فناوری‌های نمک‌زدایی در مناطق ساحلی می‌تواند به کاهش سرعت کاهش سطح آب کمک کند.

کنترل قاطع آلودگی‌ها: سرمایه‌گذاری گسترده در تصفیه‌خانه‌های فاضلاب، کنترل شدید پساب‌های صنعتی و کشاورزی، و اجرای پروتکل‌های ایمنی در عملیات نفتی، گام‌های حیاتی برای کاهش آلودگی هستند.

حفاظت از تنوع زیستی: ایجاد مناطق حفاظت‌شده دریایی، مبارزه قاطع با صید غیرمجاز، و برنامه‌های تکثیر و احیای گونه‌های در معرض خطر.

آگاهی‌بخشی عمومی: مردم منطقه باید از ابعاد فاجعه آگاه شوند و نقش خود را در حفاظت از کاسپین ایفا کنند. فشار افکار عمومی می‌تواند دولت‌ها را به اقدام وادارد.

کاسپین، تنها یک دریا نیست؛ هویت، فرهنگ و آینده یک منطقه است. نجات آن نیازمند یک تلاش همگانی و پایدار است. اگر اکنون دست به کار نشویم، نسل‌های آینده هرگز ما را نخواهند بخشید که بزرگترین دریاچه جهان را به یک باتلاق آلوده و بی‌جان تبدیل کردیم. زمان برای اقدام، همین حالا است.