گروه گزارش/ میر محمد حسینی:بخش چهارم: قبل از صحبت در مورد احیای دریاچه ارومیه که آرزوی هر ایرانی می باشد، ضروری است که یاد آور شویم برخی از صاحب نظران چون مرحوم پرفسور کردوانی، پدر کویر شناسی ایران، معتقد بودند که احیای دریاچه امکان پذیر نیست. و زهر تند حادثه اثر کرده و دیگر امیدی به احیای آن وجود ندارد. در مقابل کارشناسانی نیز وجود دارند که احیای دریاچه را امکان پذیر می دانند و دولت نیز بر اساس همین رویکرد طرح هایی را اجرا و در دست اجرا دارد. محمد درویش، کارشناس محیط زیست، درباره خشک شدن دائمی دریاچه ارومیه می گوید: «شیب زمین در آن منطقه به سمت دریاچه ارومیه است و هرگز این پهنه خشک نخواهد شد. بالاخره در اثر بارندگی‌ها و سیل‌ها و پسآب‌ها، آبی وجود دارد که به سمت این دریاچه حرکت کند.»

قبل از پرداختن به طرح هایی که دولت در راستای احیای دریاچه ارومیه اجرا کرده و یا در دست اجرا دارد، مختصری از راهکارهایی که کارشناسان برای احیای دریاچه ذکر کرده اند را می آوریم. در نظر داشته باشیم این راهکارها یک دیگر را نفی نمی کنند بلکه مکمل و در موارد لازم و ملزوم یکدیگر اند.

– «…برداشتن لجن دریاچه به شکل کاسه‌ای در سه نقطه از آن، تا عمق آب در محل های مذکور بیشتر شود، بلکه با تبخیر شدن کمتر، بخشی از دریاچه احیا شود. حتی شرکت هایی در داخل کشور وجود دارند که حاضر اند در مقابل تملک لجن تخلیه شده و بدون دریافت ریالی بودجه، این طرح را اجرا کنند.»(۱)

– «…مورد بعدی پر کردن چاه های غیر مجاز است که می تواند در بلند مدت باعث بالا آمدن آب زیر سطحی شده و احیای دریاچه را در پی داشته باشد. همان گونه که در عکس هایی که این روزها در فضای مجازی وجود دارد می توان مشاهده کرد، دریاچه ارومیه در بستر خود دارای چشمه هایی است که بخشی از آب آن را تامین می کرد. اکنون از آنها جز گودالی باقی نمانده است و دلیل بی‌آبی این چشمه‌ها کاهش آب سفره‌های زیر زمینی است که توسط چاه های حوزه آبریز مکیده می‌شوند. حتی میزان مصرف آب چاه های مجاز نیز باید کنترل و در صورت لزوم کاهش یابد.»(۲)

– تغییر الگوی کشت از محصولات آب بر به محصولات دیمی و کم آب بر نیز از ضروریات احیای دریاچه می باشد. البته چنین کاری بیش از هر چیزی همت مردم حوضه آبریز را می طلبد. همانگونه که در برخی مناطق طی چند سال گذشته اقدام به کاشت درختانی چون پسته شده است.

– مدرنیزاسیون سیستم آبیاری در بخش‌های کشاورزی و باغ داری که به شکل وسیعی مصرف آب را کاهش می‌دهد نیز بهترین طرح مکمل تغیر الگوی کشت خواهد بود. و این به معنای کاهش تولید و در نتیجه نزول درآمد نیست. بلکه این طرح قطعا به افزایش راندمان تولید و حتی کیفیت محصولات خواهد انجامید و از دراز دستی کشاورزی در حق آبه دریاچه جلوگیری می کند.

در این خصوص دولت نیز می تواند با امر آموزش و تشویق مردم منطقه به اصلاح الگوی کشت و مدرنیزاسیون سیستم آبیاری، به همراه اعطای وام های مورد نیاز، وظیفه خود را به انجام رساند. چنین طرحی قطعا زمان بر بوده و در یکی دوسال نمی‌تواند نتایج مشهودی داشته باشد. پس مردم نیز باید صبور باشند و اجازه ندهد عده‌ای وصل به سرویس‌های امنیتی خارجی، هر سال در تابستان که بی آب ترین فصل سال است، فضای اجتماعی احیای دریاچه را به سم وطن فروشی آلوده کنند.

– احتمام به انتقال حق آبه دریاچه از سدها و رودخانه ها و جلوگیری از مصرف غیر قانونی آن به همراه استفاده فاضلاب های تصویه شده راهکاری است که کمابیش مطرح است و توسط دولت نیز در حال اجراست.

– یکی دیگر از طرح‌هایی که برای نجات دریاچه ارومیه مطرح شده انتقال آب از حوضه‌های آبریز دیگر، یعنی رود ارس یا حوزه آب ریز دریاچه وان ترکیه است که انتقال آن می‌تواند به پر شدن دریاچه ارومیه کمک شایانی کند. اما این طرح ها با مخالفت کشورهای ترکیه و جمهوری آذربایجان روبه روست. و با توجه به رویه این دو کشور به نظر نمی رسد اجازه چنین کاری را بدهند.

احیای دریاچه ارومیه

با تشدید روند خشک شدن دریاچه ارومیه، دولت یازدهم احیای آن را در دستور کار قرار داد و پروژه های متعددی را برای احیای دوباره آن طراحی و اجرا کرد. گرچه تلاش های دولت یازدهم و دوازدهم سود چندانی به حال دریاچه نکرد، با این حال دولت سیزدهم نیز در ادامه اجرای طرح های مذکور تردید نکرده و برخی پروژه های نیمه کاره را به اتمام رسانده و همچنین طرح های جدیدی در این راستا در دستور کار دارد.

متفکر آزاد از نمایندگان تبریزی، هزینه کرد دولت برای احیای دریاچه ارومیه را ۱۱ هزار میلیارد و عیسی کلانتری دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه نیز این هزینه را ۳۰ هزار میلیارد اعلام کرده اند. هر دوی این اعداد رقم های بزرگی هستند و هزینه کردن آن توسط دولت ها به امری جز اهتمام آنها در احیای دریاچه نیست. اما اینکه چرا ستاد احیای دریاچه ارومیه از سال ۱۳۹۲ تا زمان انحلالش در سال ۱۴۰۰ نتوانست کاری از پیش ببرد و چگونه اقدامات دولت سیزدهم در تداوم اهتمام به احیای دریاچه ارومیه از جمله با تشکیل کارگروه نجات ملی دریاچه ارومیه و به بهره برداری رساندن طرح انتقال آب کانی سیب، دریاچه را از وضعیت بحرانی خارج نساخت، هم سوالی است از دولتین ۱۱، ۱۲، و ۱۳ و هم کارشناسان و متخصصین این حوزه. به نظر می رسد تا سازوکار اصولی برای مدیریت مصرف آب در حوضه آبریز دریاچه ارومیه بویژه در حوزه کشاورزی ترسیم و اجرایی نگردد هر تلاش دیگری برای احیای دریاچه ارومیه عقیم و گذرا خواهد بود. جلوگیری توسعه کمی و بی رویه و غیر کارشناسی کشاورزی و باغ داری و بلکه کاهش سطح زیر کشت، تغییر الگوی کشت به محصولات دیمی و کم آب بر، و همچنین مدرنیزاسیون سیستم آب یاری، از اهم موضوعاتی است که می تواند حق آبه خدادادی دریارچه به سمت آن روانه کند.

به طور کلی احداث و تکمیل تونل انتقال آب از کانی سیب به سمت دریاچه ارومیه، انتقال پساب تصفیه‌خانه فاضلاب تبریز به دریاچه ارومیه، انتقال پساب‌های تصفیه خانه ارومیه، انتقال پساب تصفیه‌خانه عجب‌شیر به دریاچه ارومیه، انتقال آب از سد سیلوه به دریاچه و تکمیل و تجهیز شبکه های اندازه گیری آب های سطحی و زبر زمین استان آذربایجان شرقی از اهم اقدامات دولت در تلاش برای احیای دریاچه ارومیه می باشد

پی نوشت ها:

۱-این مورد از سوی شاهین محمودی ارائه شده و فیلم آن  در کانال تبریز سیاست می باشد

https://www.instagram.com/p/CwFZPRzhReP

۲- پرفسور کردوانی بر نقش مخرب چاه های حوضه آبریز دریاچه بسیار تاکید کرده است