گروه فرهنگ و ادب: دریاچه ارومیه، دریاچه‌ای است که در شمال غرب کشور ایران واقع شده و طبق اندازه گیری که در سال ۱۳۷۷ انجام گرفت، با حدود شش هزار کیلومتر مربع مساحت بیست و پنجمین دریاچه بزرگ جهان از نظر مساحت است. طبق تقسیمات کشوری ایران، دریاچه ارومیه میان دو استان آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی قرار گرفته است. از عناوین و جایگاه مهم دریاچه ارومیه می‌توان گفت دریاچه ارومیه بزرگ‌ترین دریاچه داخلی ایران، بزرگ‌ترین دریاچه آب شور خاورمیانه و ششمین دریاچه بزرگ آب شور در دنیا است. آب دریاچه ارومیه بسیار شور است و از رودخانه‌های سیمینه رود، زرینه رود، باران‌دوز، تلخه رود، گادر، نازلو و زولا سرچشمه می‌گیرد. از گذشته تا به امروز، دریاچه ارومیه یکی از مقاصد گردشگری محبوب استان آذربایجان غربی بوده و هر سال در فصول مختلف میزبان گردشگران بسیاری قرار می‌گیرد.

نام‌گذاری دریاچه ارومیه

نام دریاچه ارومیه در گذشته و در زبان پارسی کهن «چی چست» به معنای درخشنده و «کبودان» بود. در دهه ۱۹۳۰ میلادی نام دریاچه در زمان پهلوی اول به «رضائیه» تغییر کرد. در سال ۱۳۵۷، پس از پیروزی انقلاب اسلامی نام دریاچه به “ارومیه” تغییر یافت که از نام شهر ارومیه، مرکز استان آذربایجان غربی برگرفته شده است.

دریاچه ارومیه در اسناد تاریخی

از نخستین اشاراتی که در اسناد تاریخی به دریاچه ارومیه شده، مربوط به کتیبه سده نهم پیش از میلاد مسیح در شلمنسر سوم، سلطنت بین ۸۵۸-۸۲۴ قبل از میلاد است. در این کتیبه به دو نام در محل دریاچه ارومیه اشاره شده است که عبارتند از: ماتای (یا همان میتانی‌ها) و پرسواه (به معنی ایرانیان یا پارسیان). هنوز به طور قطعی مشخص نشده است که این نام‌ها با منطقه، قبیله و یا پیوندی که گروهی از مردم با پادشاهان داشته‌اند، ارتباطی دارند یا خیر. دریاچه ارومیه زمانی مرکز پادشاهی منائیان بوده و احتمال داده می‌شود محل زندگی منائیان تپه حسنلو در جنوب دریاچه بوده است. گروهی به نام متیان بر منائیان غلبه داشتند. در آن دوران مردمانی با نام‌های مختلف نظیر کیمری، سکاها و سرمتی‌ها زندگی می‌کردند. این موضوع نیز روشن نشده که دریاچه نامش را از مردمان گرفته یا مردمان نامشان را از دریاچه گرفته‌اند. در پانصد سال اخیر در نواحی اطراف دریاچه ارومیه مردمان ایرانی شامل آذربایجانی‌ها و کُردها زندگی کرده‌اند.

تنوع زیستی دریاچه ارومیه

در سال ۲۰۱۴ و ۲۰۱۶ میلادی یک لیست از تنوع زیستی پارک ملی دریاچه ارومیه ارائه گردید که طبق آن در دریاچه ارومیه ۴۲ گونه قارچ‌های میکروسکوپی، ۶۲ گونه باکتری و آرکئوباکتر، ۳۱۱ گونه گیاه، ۲۰ گونه جلبک، ۵ گونه نرم تنان دو کفه‌ای (رودخانه‌های جزایر)، ۲۷ خزنده و دوزیست، ۲۲۶ گونه پرندگان و ۲۴ گونه پستانداران زندگی می‌کنند. علاوه بر این، حداقل ۴۷ گونه فسیل نیز در این منطقه یافت شده‌اند. به دلیل شور بودن آب دریاچه هیچ ماهی در آن زندگی نمی‌کنند. با این حال، دریاچه ارومیه یکی از مهم‌ترین زیست گا‌ه‌های سخت پوست «آرتمیا» شناخته می‌شود. سخت پوست آرتمیا از منابع اصلی تغذیه پرندگان مهاجر از جمله فلامینگو به حساب می‌آید. رئیس وقت مرکز مطالعات آرتمیای ارومیه در اوایل سال ۲۰۱۳ بیان کرد که سخت پوست آرتمیا در دریاچه ارومیه انقراض شده است و البته این نظر از طرف برخی کارشناسان دیگر رد شد.
رئیس مرکز تحقیقات آرتمیای کشور در بهمن ماه سال ۱۳۹۴ عنوان داشت که طبق بررسی‌های صورت گرفته در دریاچه ارومیه آرتمیای زنده وجود ندارد. گفته می‌شود آرتمیا در اثر خشکسالی تابستانه که سال‌ها در دریاچه ارومیه رخ داد، نابود شده است.

پارک ملی دریاچه ارومیه

در سال ۱۳۵۲ نام دریاچه ارومیه با عنوان پارک ملی دریاچه ارومیه در فهرست پارک‌های ملی ایران ثبت گردید. پارک ملی دریاچه ارومیه یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های طبیعی جانوران در ایران محسوب می‌شود. وسعت پارک ملی دریاچه ارومیه ۴۶۲۶۰۰ هکتار بوده و یکی از ۹ ذخیره‌گاه زیست‌کره در ایران است.

حوضه آبریز دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه بزرگ‌ترین آبگیر دائمی در آسیای غربی است که در شمال غرب فلات ایران واقع شده و حوضه آبریز آن ۵۱.۸۷۶ کیلومتر مربع، معادل بیش از ۳ درصد مساحت کل کشور ایران است. حوضه آبریز دریاچه ارومیه مجموعا توسط ۶۰ رودخانه سیرآب می‌گردد که ۳۹ تای آن‌ها رودخانه‌های دوره‌ای و ۲۱ تای آن‌ها رودخانه‌های دائمی یا فصلی هستند. ورودی‌های اصلی دریاچه ارومیه نیز رودهای زرینه رود، سیمینه رود و آجی چای (تلخه رود) هستند. در این حوضه آبریز دشت‌هایی چون دشت ارومیه، تبریز، بوکان، آذرشهر، بناب، میاندوآب، مهاباد، نقده، سلماس، پیرانشهر و اشنویه وجود دارند که جزو ارزشمندترین کانون‌های فعالیت کشاورزی و دامداری در ایران به حساب می‌آیند. سد بزرگ مخزنی بوکان در حفظ دریاچه ارومیه نقش بسیار بزرگی تا به امروز داشته است.

خشک شدن دریاچه ارومیه

خشک شدن دریاچه ارومیه از اواسط دهه ۸۰ آغاز گردید و اکنون نیز با خطر خشک شدن کامل دریاچه مواجه هستیم. در سال ۲۰۱۵ میلادی با بررسی تصاویر ماهواره‌ای مشخص شد که ۸۸ درصد مساحت دریاچه ارومیه از بین رفته است. این در حالی است که در گزارش‌های قبلی تنها ۲۵ الی ۵۰ درصد از بین رفتن مساحت دریاچه عنوان شده بود. در خشک شدن آب دریاچه ارومیه موارد متعددی دخیل هستند که از میان آن‌ها می‌توان به خشکسالی، احداث بزرگراه به روی دریاچه، کاهش بارندگی برف و باران در سال‌های اخیر و استفاده بی‌رویه از منابع حوضه آبریز دریاچه اشاره کرد. در آمریکای شمالی چند تن از محققان تحقیقی در خصوص علت خشک شدن دریاچه ارومیه انجام داده‌اند که نشان می‌دهد که کاهش بارندگی در حوضه آبریز دریاچه تنها ۵ درصد متأثر از خشکسالی بوده است و در واقع علت اصلی و مهم خشک شدن دریاچه عوامل انسانی نظیر راه اندازی پروژه‌های جاه طلبانه توسعه اقتصادی- آبی همراه با ساخت بزرگراه ۱۵ کیلومتری به روی دریاچه ارومیه با دریچه کوچک ۱.۲ کیلومتری هستند که برای ساخت این بزرگراه از کوه مجاور دریاچه استفاده شده است.

بیش از دویست سد تا سال ۲۰۱۲ میلادی در مرحله بهره برداری و یا پایان مراحل طراحی به روی رودخانه‌های حوضه‌ آبریز دریاچه ارومیه بوده‌اند. چنین عواملی باعث کاهش روز به روز میزان آب دریاچه ارومیه شدند.

یکی دیگر از عوامل خشکی دریاچه ارومیه، حفر چاه‌های غیر مجاز است. بیش از ۴۸ هزار حلقه چاه غیر مجاز در اطراف دریاچه ارومیه و حوضه آبریز دریاچه حفر شده‌اند.

افزایش دمای هوای جهانی نیز در خشک شدن دریاچه ارومیه موثر است. در دو دهه گذشته دمای هوای کره زمین ۲ درجه سانتی گراد افزایش یافته و به دنبال آن بارش‌های فصلی کاهش یافته و بحران افزایش گرمای هوا تشدید شده است. هرچند، این موضوع به تنهایی نمی‌تواند عامل خشک شدن دریاچه ارومیه عنوان شود. زیرا به صورت ناچیز و جزئی می‌تواند در مسئله خشک شدن دریاچه ارومیه نقش داشته باشد. زیرا طبق آمارهای بارش سالانه در دریاچه و حوضه آبریز آن میزان بارندگی‌ها در طی ۵۰ سال اخیر کاهش چشمگیر نداشته‌ است. در طول سال‌های اخیر نیز میزان بارندگی در منطقه دریاچه ارومیه کاملا نرمال بوده است. بنابراین، نمی‌توان خشک شدن دریاچه ارومیه را به افزایش دمای هوا و کاهش بارندگی نسبت داد.

تصمیم‌های نادرست در خشک شدن دریاچه ارومیه

طبق نظر برخی کارشناسان برای نجات دادن دریاچه ارومیه بایستی به جای از بین بردن زمین‌های بارور و خشکاندن ارس، مصرف آب را کاهش داد و وزارت نیرو بایستی طی اقداماتی این امکان را فراهم کند که آب رودخانه‌هایی را که به طور طبیعی به دریاچه ارومیه می‌ریختند، دوباره به دریاچه بریزند.

کارشناسان محیط زیست چنین پیش بینی کرده‌اند که در صورت خشک شدن دریاچه ارومیه آب و هوای معتدل منطقه به هوای گرمسیری با بادهای نمکی تبدیل خواهد شد و شرایط زیست محیطی منطقه به طور کلی تغییر خواهد کرد. علاوه بر نمک، آلودگی‌های بسیاری نظیر فلزات سمی سنگین که در صنعت مورد استفاده قرار می‌گیرند و مواد سمی مورد استفاده کشاورزی به آب‌های سطحی و زیرسطحی مربوط به دریاچه ارومیه نفوذ خواهند کرد و با خشک شدن دریاچه ارومیه مقادیر بسیاری از این مواد سمی هوازی شده و برای زیست بوم و مردم منطقه خطرات بیماری‌های تنفسی به وجود خواهد آورد.