گروه تاریخ: در زمان فتحعلی شاه اختلافات مرزی و سیاسی باعث جنگ و جدال بین ایران و عثمانی میشود. عثمانی ها در این زمان مشغول جنگ مربوط به استقلال یونان بودند و نتوانستند از مرزهای شرقی محافظت کنند. محمد علی میرزا از این فرصت استفاده کرده و در سال ۱۲۳۶ق شمال بین النهرین و مناطق کردنشین عراق و بغداد را تصرف کرد. در سال ۱۲۳۷ عباس میرزا ایالات قارص و اردهان را اشغال می کند و رئوف پاشا فرمانده سپاه عثمانی در سال ۱۲۳۸ پایان جنگ را اعلام و قرارداد صلحی بین میرزا محمدعلی خان و رئوف پاشا منعقد می شود.
مرز ایران و عثمانی طبق این معاهده همان حدود در زمان نادرشاه (۱۱۵۹ه) معین شد. دولت عثمانی تعهد کرد که به زوار ایرانی آزار نرساند و فقط از آنها حقوق گمرکی بگیرد دو طرف در پایتخت یکدیگر سفیری داشته باشند و ایران ایالاتی که از عثمانی ها گرفت پس داد. در سال ۱۳۲۳ه.ق دولت عثمانی با سوء استفاده از اوضاع ایران به واسطه انقلاب مشروطه، متدرجاً به چند نقطه از نواحی مرزی تجاوز کرد و شهر مهاباد را متصرف گردید.
به دنبال اعتراض بریتانیا و روسیه به این عمل، عثمانیها مجبور به تخلیه ناحیه مزبور شدند، لیکن دو سال بعد ضمن بحرانی که در حکومت محمدعلیشاه به پا گردیده بود، در ۹ خرداد ۱۲۸۶ (۱۳۲۵ه.ق) قوای عثمانی به سرکردگی اسماعیل سمیتقو بار دیگر مرزهای ایران را مورد تجاوز قرار داده و دست به قتل و غارت زدند و برای بار دوم مهاباد را تصرف کردند. مجدداً انگلیس و روس مداخله کرده آنان را به عقبنشینی واداشتند و دو دولت را به تشکیل مجدد کمیسیون مرزی سابق ترغیب کردند.
در این کمیسیون از طرف بریتانیا و روسیه نیز نمایندگانی تعیین شدند تا در صورت لزوم اختلافات را به حکمیت حل و فصل کنند. در سال (۱۳۳۱ه.ق) اعضای این کمیسیون کار خود را آغاز نمود و توانست با گفتوگو و مذاکره اختلافات مرزی در کشور را حل نماید. ادامه این اختلافات را بر اساس نامه های دیپلماتیک اینگونه می توان تا پایان حکومت قاجار پی گرفت:
۱- نامهای به ناصرالدینشاه مبنی بر بررسی اختلاف مرزی ایران و عثمانی پس از انعقاد عهدنامه ارزروم و دخالت سفرای انگلیس و روس در حل و فصل اختلاف، اقدامات عثمانی در مناطق مرزی، دستاندازی به مرزهای ایران محلهایی مثل غریبه، اراضی باغسائی، تشکیل کمیسیونی با حضور نمایندگان کشورهای چهارگانه و درخواست اعلام محل انعقاد آن در پترزبورگ یا لندن، انجام ماموریت فوق توسط وکیلالملک در پترزبورگ، و لندن توسط ناظمالدوله.
۲- نامه وزارت امور خارجه مبنی بر تشریح اختلافات مرزی ایران و عثمانی از زمان انعقاد عهدنامه سلطان مراد، گلایه از بیتوجهی دولت عثمانی به مفاد قرارداد ارزروم در تعیین حدود سرحدی دو کشور، نارضایتی از مسامحه دولت عثمانی در تخلیه نقاط متنازع فیه پسوه، وزنه و لاهیجان با وجود قول همکاری در این امر، اهتمام در تشکیل کمیسیون برای حل موارد مذکور.
۳- نامهای به معینالملک مبنی بر تشریح اختلاف مرزی ایران و عثمانی به دنبال معاهده ارزروم، نارضایتی شاه از دخالت دول واسطه در اختلاف سرحدی دولتین ایران و عثمانی و لزوم اهتمام دولتین مذکور در تحکیم روابط دوستانه خود، اعلام آمادگی مامورین دول واسطه و میرزا محبعلی خان ناظمالملک مامور ایران در استرداد ”قطور“ از دولت عثمانی به ایران طبق قرارداد برلین، لزوم اهتمام دولتین در اجرای قرار مربوط به ذهاب، خرمشهر، شط العرب و جزیره الحضرت طبق عهدنامه و استرداد اسناد مربوطه.
۴- نامه اداره کمیسیون سرحدی مبنی بر تعدی عثمانی به مناطق مرزی ایران طی سالهای ۲۷ـ۱۳۲۵ق
۵- نامه وزارت گمرک و پست به ناصرالملک رئیسالوزرا: گزارش رئیس گمرک مهاباد مبنی بر تصرف اشنویه، سردشت، بانه، سقز توسط قوای عثمانی و تقاضای اقدام اولیای دولت برای جلوگیری از تصرف مهاباد.
۶- نامه محرمانه حسن وثوق وزیر امور خارجه به نصراله خلعتبری مبنی بر درخواست توجه کامل به موضوع مذاکرات کمیسیون سرحدی ایران و عثمانی در اسلامبول برای جلوگیری از هرگونه سوء نیت احتمالی طرف مقابل و نیز لزوم تعیین میزان مصارف و مخارج این هیئت.
۷- نامه محمود بن محمد رحیم (احتشامالسلطنه علامیر سفیر ایران در عثمانی) به حسن وثوق وزیر امور خارجه مبنی بر شرح اقدامات مامورین کمیسیون سرحدی در مورد مذاکرات مربوط به تعیین حدود ایران و عثمانی، مجاب نمودن دولت عثمانی به قبول فصل سوم عهدنامه ارزروم و موافقت با تعیین حدود دولتین طبق منطقه رسمیه تعیین شده توسط مامورین دول واسطه، رضایت مامورین دولتین واسطه از نتایج این اقدامات، درخواست متقاعد نمودن سفارت عثمانی در ایران به اختیارات تام مامورین کمیسیون سرحدی در اتمام مذاکرات مورد نظر
۸- تلگراف مرتضیقلی اقبالالسلطنه به حسن وثوق رئیسالوزراء مبنی بر درخواست توجه به ولایات آذربایجان با توجه به وضعیت ناامن مرزها و مداخلات عثمانی و انگلیس در تحریک ارامنه، گردآوری سپاه در نخجوان از سوی دولت گنجه، امکان بروز تهدید آذربایجان از سوی شاهسون ها و ارومیه، و حملات اسماعیل سمیتقو باحمایت عثمانی به آنجا.
۹- تلگراف مهدیقلیخان هدایت حاکم آذربایجان به سید ضیاالدین طباطبایی رئیسالوزرا مبنی بر توصیه اعتراض به دولت عثمانی در مورد حمایت از اسماعیل سمیتقو با ارسال اسلحه و مهمات علیرغم اقدامات صلحجویانه دولت مذکور و ایجاد تزلزل در روابط حسنه فیمابین.
۱۰- رونوشت تلگراف نصراله بهنام به وزارت امور خارجه مبنی بر لزوم اعزام سریع۳۰۰ نفر قوای دولتی به مهاباد برای جلوگیری از شرارتهای سمیتقو علیرغم میانجیگری محیالدین بیگ فرمانده قشون عثمانی و اعلام اطاعت نامبرده از دولت.
۱۱- رونوشت تلگراف رمز انتظامالملک به علیقلی انصاری (مشاور الممالک) سفیر ایران در عثمانی مبنی بر اعتراض به دولت عثمانی در خصوص ارسال اسلحه و مهمات برای اسماعیل سمیتقو و پرهیز از تکرار آن.
- نویسنده : آذرپژوه
- منبع خبر : آذرپژوه
Monday, 13 October , 2025