گروه سیاست؛ بعد از قرارداد‌های گلستان و ترکمانچای در دوره قاجار که منجر به جدایی ۱۷ شهر قفقار از ایران شد، این منطقه سرنوشت متفاوتی پیدا کرد تا سال ۱۹۱۷ تزار‌های روسی بر آن حکومت داشتند و بعد از انقلاب روسیه تا ۱۹۹۱ کمونیست‌های اتحاد جماهیر شوری در این منطقه حاکمیت داشتند. گذر تاریخ سرگذشت منطقه را با فروپاشی اتحاد جماهیر شوری، جور دیگری رقم زد؛ ارمنستان، آذربایجان، و گرجستان در منطقه قفقاز جنوبی مستقل شدند. اما مردم ایران کمی پیش از فروپاشی شوروی و البته بعد از پیام حضرت امام خمینی به گورباچف مبنی بر شنیدن صدای شکسته شدن استخوان‌های کمونیسم، برای آزاد شدن مسلمانان ساکن در شوروی لحظه شماری می‌کردند. سال ۶۹ رهبر معظم انقلاب اسلامی نوروز را به مردم جمهوری آذربایجان تبریک گفتند که از اسارت شوری آزاد شده‌اند و ایران جزو نخستین کشور‌هایی است که استقلال جمهوری آذربایجان را به رسمیت می‌شناسد و از همان ابتدا از هیچ کمکی برای برادران هم کیش و هم زبان خود در آذربایجان مضایقه نمی‌کند.

ایران در این مدت سعی می‌کند، به سبب حسن همجواری، روابط خود را برمبنای برادری و دوستی با جمهوری آذربایجان حفظ کند، از طرفی در کنار جمهوری آذربایجان و ترکیه، با ارمنستان نیز به عنوان کشور همسایه که یکی از راه‌های دسترسی ایران به اتحادیه اروپا است، ارتباط دارد. در این مدت، تامین سوخت جمهوری آذربایجان و لغو یک طرفه روادید از سوی ایران، با نگاه حمایتی از مردم جمهوری آذربایجان و رونق اشتغال مرزنشینان، از گزینه‌هایی است که در لیست بلندبالای کمک‌های ایران به جمهوری آذربایجان قرار می‌گیرد. اما شرایط پس از جنگ دوم قره باغ در سال ۲۰۲۰ متحول شده است.

آتش بس کنونی تا زمان امضای قرارداد صلح «عملی و منصفانه»، ماندگار نخواهد ماند

فریدون مجلسی، کارشناس ارشد روابط بین الملل در گفت‌وگو با آذرپژوه در پاسخ به این پرسش که ارزیابی شما از آخرین وضعیت منطقه قراباغ چیست و آیا آتش بس کنونی پایدار خواهد ماند؟ اظهار داشت: معتقدم که جمهوری آذربایجان خودمختاری بخش ارمنی نشین جمهوری «خودمختار» ناگورنو‌ قراباغ را با الحاق به خود نقض کرد. همچنین معتقدم حمله ارمنستان به جمهوری آذربایجان در زمان ضعف آن کشور فراتر از حمایت از ارامنه‌ی قراباغ بوده و اشغال ۲۰ درصد از خاک جمهوری آذربایجان تجاوز آشکار و‌ تداوم اشغال توسعه طلبی توهم‌آمیز و احمقانه بوده است. ارمنستان باید درک می‌کرد که جمهوری آذربایجان با سه برابر جمعیت و سه برابر وسعت و ثروت فراتر از اینها به زودی و تدریجا اقتدار درخور خود را باز می‌یابد و به «وظیفه» خود در استرداد سرزمین‌های اشغال شده «خودش» اقدام خواهد کرد.

وی ادامه داد: ارمنستان با درک واقعیات و منافع خودش باید بسیار پیش از این وارد مذاکره با آذربایجان می‌شد و میانجیگری ایران و روسیه را نیز برای «راه حل عملی و‌ منصفانه» به کمک می‌گرفت. از همین روی، آتش بس کنونی تا زمان امضای قرارداد صلح «عملی و منصفانه» ماندگار نخواهد ماند.

روسیه متعهد و ذینفع در حفظ ارتباط قفقاز شمالی با ایران از طریق ارمنستان است

این کارشناس ارشد روابط بین‌الملل در مورد موضع ایران در مورد کریدور زنگزور گفت: کریدوری به نام زنگزور وجود‌ ندارد، اما اگر منظور ایجاد مسیری دائمی و مطمئن میان بخش جدا مانده نخجوان با خاک اصلی جمهوری آذربایجان باشد، اگر مغایر حفظ تمامیت ارضی و مرزی ارمنستان نباشد در قالب یک «قرارداد صلح منصفانه و عملی» به سود هر سه کشور ایران و ارمنستان و جمهوری آذربایجان می دانم.

مجلسی افزود: اگر هدف جمهوری آذربایجان برقراری نوعی حق ارتفاق میان نخجوان و خاک اصلی جمهوری آذربایجان بدون لطمه به تمامیت ارضی و منافع مرزی ارمنستان با ایران باشد مشروع و منطقی است و سرانجام نیز عملی خواهد شد، اما اگر منظور تصرف بخشی از ارمنستان در حاشیه ارس و قطع ارتباط ایران با ارمنستان و شمال قفقاز باشد منطقا ایران آن را اقدامی خصمانه در قالب توسعه طلبی پان تورکیستی ترکیه و اهداف جنگ افروزانه و مانع صلح در منطقه تلقی خواهد کرد و روسیه نیز متعهد و ذینفع در حفظ ارتباط قفقاز شمالی با ایران از طریق ارمنستان است.

اعطای معبر به باکو، نباید مخل دستیابی‌های متعارف زمینی و آبی و ریلی ایروان شود!

این دیپلمات سابق ایران پاسخ به این پرسش که آیا نیروهای حافظ صلح روسیه را می‌توان اینگونه تفسیر کرد که برای آینده قره باغ نیز مانند سایر نقاط برنامه دارد؟ اظهار داشت: اگر «قرارداد صلح منصفانه و عملی» میان دو کشور به امضا برسد نیازی به بقای نیروهای پاسدار روسی صلح نخواهد بود که بخواهد برنامه‌ای داشته باشد. ضمنا ارمنستان و جمهوری آذربایجان با اوکراین نیمه روسی فرق می‌کنند که روسیه بهانه‌ای ارضی داشته باشد، مگر اینکه برای همسایگان دیگر برنامه‌ای داشته باشند. اما پرسش مهم برای صلح پایدار این است که «منصفانه و عملی» بودن قرارداد.

وی ادامه داد: صلح پایدار باید شرایطی داشته باشد که در این قرارداد جمهوری آذربایجان باید نخست؛ جدایی جمهوری خودمختار ناگورنو قراباغ را با چانه زنی روی مرزهای مناطق ارمنی نشین و آذری نشین بپذیرد. دوم؛ جمهوری آذربایجان و ارمنستان باید «حق ارتفاق» هر دو‌ کشور را در دستیابی بخش‌های جدامانده کشورهای یکدیگر به خاک‌اصلی کشور خود بپذیرند. یعنی جمهوری آذربایجان بتواند به نخجوان و ارمنستان نیز بتواند به بخش ارمنی ناگورنو قره باغ دسترس داشته باشند بی‌آنکه تمامیت ارضی یکدیگر را مخدوش کنند.

وی در تشریح سومین شرط صلح در قفقاز گفت: در نهایت این کار باید به صورت معبری مشتمل بر اتوبان و مسیر راه آهن و تسهیلات خطوط لوله نفت و گاز ‌و خطوط انتقال برق و مخابرات به صورت ترکیبی از پل‌ها و تونل‌هایی از طریق نزدیک‌ترین فاصله دستیابی میان بخش های جدامانده و خاک اصلی دو‌کشور باشد و مخل دستیابی‌های متعارف زمینی و آبی و ریلی کشور حاکم نشود!

مجلسی متذکر شد: اگر دو‌ کشور با کسب حمایت ایران و روسیه به این حق ارتفاق منصفانه تن ندهند غیر از جنگ و کشتار و ویرانی چه راه جایگزینی خواهند داشت؟  ارمنستان و آذربایجان با بهره‌مندی از صلح می‌توانند از توسعه اقتصادی ‌‌و صنعتی بسیار بیشتری بهره‌مند شوند و خصوصا ارمنستان می‌تواند از حمایت مالی و سرمایه‌گذاری صدها هزار ارمنی در سراسر جهان بهره مند شود و ایران نیز باید جمهوری آذربایجان را کشور خویشاوند خود بداند و نیز با ارمنستان به خاطر اقلیت مؤثر ارمنی باید روابط ویژه داشته باشد که می‌تواند به همان اندازه از تجارت و روابط با دو‌کشور آرام‌و‌ثروتمند بهره‌مند شود. روسیه نیز بساط خود را جمع می‌کند و به امکانات توسعه تجارت در مسیر قفقاز شمالی به ایران خواهد اندیشید.