گروه سیاسی/ ربانی: تغییر نام «اران» به «جمهوری آذربایجان» فرآیندی پیچیده و چندمرحله‌ای بود که در طول قرن بیستم به وقوع پیوست. این تغییر نام، ریشه در عوامل مختلف تاریخی و ژئوپلتیکی از جمله نفوذ روسیه در قفقاز جنوبی و تلاش برای دستیابی به سرزمین‌های جدیدی از ایران برای رسیدن به آبهای گرم خلیج فارس در دوران استالین و همچنین ظهور و بروز پان‌ترکیسم داشت که در این مطلب تلاش شده به صورت خلاصه به هر کدام از این موارد پرداخته شود.

نام پیشین
در نقشه‌های تاریخی تا قبل از ۱۹۱۸ هیچ اثری از اطلاق نام آذربایجان بر مناطق شمال ارس دیده نمی‌شود. گفتنی است که در طول تاریخ، نام‌های مختلفی برای منطقه‌ی قفقاز جنوبی به خصوص شرق این منطقه به کار رفته است: «اران» یکی از نام‌های باستانی این سرزمین است که از دوره‌ی ساسانیان رواج یافته بود. مورخان و جغرافی‌دانان مختلف در نوشته‌های خود از «اران» به عنوان نامی برای این منطقه یاد کرده‌اند. از دیگر نام‌هایی که برای این منطقه استفاده می‌شد آلبانیا بود.

زمینه‌های تاریخی
حکومت مادها: در دوره باستان، مادها بر بخش‌هایی از اران، از جمله آذربایجان، حکمرانی می‌کردند. این امر، پیوندهای تاریخی و فرهنگی عمیقی بین این منطقه و ایران ایجاد کرد.
امپراتوری هخامنشی: پس از مادها، امپراتوری هخامنشی بر اران تسلط یافت. در این دوره، این منطقه به عنوان یکی از ساتراپی‌های مهم ایران شناخته می‌شد و هویت ایرانی در آن رواج یافت.
دوران ساسانیان: در دوره ساسانیان، اران به عنوان یکی از ایالت‌های مهم ایران به شمار می‌رفت. در این دوره، شاهد ساخت و سازهای متعدد و رونق اقتصادی و فرهنگی در این منطقه بودیم.
حمله اعراب: در قرن هفتم میلادی، اعراب مسلمان به ایران حمله کردند و اران نیز تحت تسلط آنها قرار گرفت. با این حال، در این دوره نیز هویت ایرانی در این منطقه حفظ شد.
دوران صفویه: در دوره صفویه، اران دوباره به قلمرو ایران بازگشت. شاه عباس صفوی با اقدامات خود، این منطقه را از تسلط عثمانی‌ها رها کرد و هویت ایرانی را در آن تقویت نمود.

سیر تاریخی تغییر نام اران به جمهوری آذربایجان
نفوذ روسیه: روس‌ها برای تحقق بخشیدن به وصیت نامه پتر کبیر که معتقد بود برای خارج شدن از بن بست ژئوپلتیکی، باید به آبهای گرم (خلیج فارس) دست پیدا کنند، نفوذ خود را در قفقاز، از جمله در منطقه‌ی اران، به تدریج از قرن هجدهم افزایش دادند. در پی معاهدات گلستان (۱۸۱۳) و ترکمنچای (۱۸۲۸)، بخش‌های قابل توجهی از قفقاز از ایران جدا و به روسیه واگذار شد. این امر، زمینه را برای نفوذ فرهنگی و سیاسی روسیه در منطقه فراهم کرد. اما این پایان کار برای آنها نبود و باید بخش‌های دیگری از ایران هم جدا و به آنها ملحق می‌شد.
انقلاب روسیه و فروپاشی شوروی: پس از انقلاب روسیه در ۱۹۱۷، امپراتوری روسیه فروپاشید و جمهوری‌های مختلفی در این سرزمین اعلام استقلال کردند. در سال ۱۹۱۸، «جمهوری آذربایجان» در بخش شمالی اران، تحت حمایت عثمانی، اعلام استقلال کرد. این جمهوری عمر کوتاهی داشت و در سال ۱۹۲۰ توسط بلشویک‌ها سرنگون شد.
حکومت شوروی: در دوران حکومت شوروی، سیاست‌های مختلفی برای ترویج هویت آذری مجزا از هویت ایرانی در منطقه اران به کار گرفته شد. تغییر نام «اران» به «جمهوری آذربایجان» نیز بخشی از این سیاست‌ها بود. در سال ۱۹۳۶، نام «جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان»به طور رسمی برای این جمهوری شوروی انتخاب شد.
استقلال جمهوری آذربایجان: پس از فروپاشی شوروی در سال ۱۹۹۱، جمهوری آذربایجان در بخش شمالی اران اعلام استقلال کرد. این کشور نام «جمهوری آذربایجان» را برای خود حفظ کرد.
حمایت از پان‌ترکیسم: روسیه از گرایش‌های پان‌ترکیستی در میان برخی اقوام ترک‌زبان، از جمله آذری‌ها، حمایت می‌کرد. این حمایت به منظور ایجاد شکاف بین اقوام مختلف ایران و تضعیف دولت مرکزی ایران انجام می‌شد.
ترویج هویت آذری: در دوران حکومت شوروی، سیاست‌های مختلفی برای ترویج هویت آذری مجزا از هویت ایرانی در منطقه اران به کار گرفته شد. تغییر نام «اران» به «جمهوری آذربایجان »نیز بخشی از این سیاست‌ها بود.
سرکوب هویت ایرانی: در این دوره، فعالان هویت ایرانی در اران مورد سرکوب قرار گرفته و تلاش‌هایی برای از بین بردن میراث فرهنگی ایران در این منطقه صورت می‌گرفت.