گروه فرهنگ و ادب/ حسینی:بخش اول: خطئه‌ی فرهنگ پرور آذربایجان در طول تاریخ بزرگان زیادی را تقدیم فرهنگ و تمدن ایران کرده است و آوازه شهرت برخی از آنها مرزها را نیز درنوردیده است؛ یكی از این گنجینه های ادبی و عرفانی آذربایجان، حکیم سید ابوالقاسم، متخلص به«نباتی»، «مجنون» «خان چوبان» و «مجنون شاه» است.

«سید ابوالقاسم نباتی» یكی از بزرگ ترین شاعران و عارفان سرشناس تاریخ ادبیات ایران زمین در خطه آذربایجان، به سال ۱۱۹۱ هجری در یکی از روستاهای زیبای منطقه ارسباران به نام اشتبین دیده به جهان گشود. شهرت و آوازه فرزند میر یحیی (سید محترم اشتبین) به سبب قریحه کم نظیرش در شعر و اندیشه والا در دین و اخلاق جهانگیر شد؛ و در نهایت به سال ۱۲۶۲ هجری قمری، دار فانی را وداع گفت. مزارش بر یک بلندی مشرف به روستای زادگاهش اشتبین است و هم اکنون مقبره اش با ستون های مزین به اشعار وی به استقبال میهمانان « خان چوبان» راست ایستاده اند.

زبان تاتی و «ابوالقاسم نباتی»

نباتی به زبان تاتی تسلط داشت و به آن نیز شعر سروده است. وی در مطلع قصیده‌ای چنین سروده است:

ذونستش چـمه دوت شـعر نـوایی چمی جـوقـندار 

ایز ان زون ویل برو هوشماهر و یالوده وار اولمیش

و در جای دیگر می گوید:

ساقی دولانیم باشنکا بوجون سنکا قریان

یک باده بواایم خانی سلطون سنکا قریان

گه تـرکی و گـاهی عـربی و گه فـارسی

گه تـاتی بـوتچین آز و امون سنکا قریان

همچنین می توان اشاره نمود که بر یکی از ستون های مقبره اش که اشعاری از وی بر آنها مندرج است، شعری به ترکی که در وصف روستای اشتبین آمده، صراحتا زبان مردم آنجا را تاتی معرفی می کند:

خوش سلیقه هر یئری، خلقی سـراسر مئهربان

دیل لری تاتی، ولی شیرین زبان دیر اوشتوبون

لازم به توضیح است که محقق برجسته فیروز منصوری در کتاب پر ارج «تاریخ، زبان و فرهنگ آذربایجان» واژه تات را اصطلاحی می داند که از جانب ترکان به اشخاص و اهالی فارسی زبان اطلاق می شده است.(۱) و منصوری برای این ادعای خود نمونه های متعددی از منابع مختلف از جمله مطالب مندرج در سفرنامه های جهانگردانی که به ایران سفر کرده اند، آورده است.

مجید کریمی در کتاب «تات ها و یا پارسی زبان های جمهوری آذربایجان» نیز در باب زبان تاتی این گونه توضیح می دهد: «زبان شناسان و ایران شناسان بگونه ای که خواهد آمد تاتی را از ریشه زبانی هند و اروپایی خوانده اند. تاتی را زبانی ایرانی و همچنین تاتی قفقاز نیز می نامند. پارسی های شمال ارس گویش خود را فارسی و یهودیان نیز تاتی زبون می خوانند. دیاکونوف معتقد است که تاتها به لهجه هایی سخن می گفته اند که خود از بقایای زبان هند و اروپایی می باشد که در آغاز زبان مادی خاوری بوده است.»(۲)

علی عبدلی که از پژوهشگران نام آشنای موضوع تات شناسی می باشد، معتقد است «تاتی زبانان، زبانشان آنچنان متنوع اند که با وجود ایرانی بودن و وجوه اشتراک فراوانی که جا به جا با هم پیدا می کنند به عنوان لهجه های مرتبط به هم یک زبان واحد قرار نمی گیرند. به طور مثال لهجه‌ای که تاتهای بخش جرگلان از توابع بجنورد و برخی روستاهای خط مرزی ترکمنستان به آن سخن می گویند، با لهجه‌ی تاتهای تاکستان و بلوک زهرا و رامند از یک طرف و با تاتی اطراف مرند و خلخال از طرف دیگر و همه‌ی اینها با تاتی قفقاز همانقدر متفاوتند که هر یک از اینها آن تفاوت را با فارسی و گیلکی و کردی دارند»(۳)

برای مطالعه بیشتر در این خصوص می توان به کتاب‌هایی همچون «آذری ها یا زبان باستان آذربایجان» تالیف احمد کسروی، «گویــش آذری» تالیف انارجانی، «هرزند و کرینگان خلخال یک لهجه‌ی آذری»، تالیف عبدالعلی کارنگ، «زبان دیرین آذربایجان» تالیف منوچهر مرتضوی و چند مقاله کوتاه از احسان یار شاطر و آثاری از یحیی ذکاء و رحیم ملک زاده، مراجعه کرد.

جایگاه نباتی:  

حسین محمد زاده صدیق که بمناسبت برگزاری گنگره بزرگداشت نباتی دیوان ترکی و فارسی نباتی را با مقدمه تصحیح، تحشیه و ارائه داده، پیروی شاعران بزرگی چون سید عظیم شیروانی، ابوالحسن راجی، محمد باقر خلخالی و حکیم هیدجی از ابوالقاسم نباتی، را بیانگر برجستگی و توانمندی این شاعر والامقام ارزیابی می کند.(۴)

میرزا محمدعلی خان تربیت که از روزنامه‌نگاران و دولت‌مردان ایرانی، مؤسس کتابخانه تربیت- اولین کتابخانه عمومی دولتی ایران- از آزادی‌خواهان و روشنفکران آذربایجان و از فعالان انقلاب مشروطه بود، در مورد نباتی می نویسد: «سید ابوالقاسم نباتی، خلف مرحوم محمد اوشتوبینی، درویش مسلک و صوفی مشرب بود. گاه مجنونشاه و گاهی هم خان چوپان تخلص می‌کرد. در اوشتوبین، مرکز محال دیزمار، پرورش یافت. در کودکی به شهر اهر مهاجرت کرد و در بقعه‌ی شیخ شهاب الدین به ریاضت و مجاهدت مشغول شد. در پایان عمر دوباره به محل تولد بازگشت و در سال ۱۲۶۲ هـ . از دنیا رفت. سنگ مزارش هم در همان‌جا واقع است. مولانا نباتی از خواجه حافظ شیرازی تتبع کرده و به نوع تجنیس رغبت بسیاری از خود نشان داده و برخی را به زیبایی سروده است.»(۵)

نباتی در بین مردم و ادبای ایرانی جایگاه ویژه ای دارد و با نام وی گنگره و همایش های مختلفی اجرا شده است. اشعار وی در قالب های مختلف از جمله به تفکیک زبان شعری و در دیوان مجزای ترکی و فارسی چاپ گردیده و از همه مهمتر «خان چوبان» وی موضوع فیلمی است که به سال ۱۳۷۶ به کارگردانی یداله صمدی ساخته شده است. همچنین در شهر تبریز، حوزه شهرداری منطقه ۴ پارکی با نام حکیم ابوالقاسم نباتی وجود دارد که در آن مجسمه ای زیبا از وی نیز نصب گردیده است.

در شهریور۱۳۷۲ کنگره بزرگداشت این شاعر به مدت سه روز در کلیبر بر گزار شد و به همین مناسبت دیوانش در دو جـلد به اهتمام حسین محمد زاده صدیق انتشار یافت. جلد اول آن اشعار فارسی و جلد دوم اشعار ترکی نباتی است. چاپ تزیینی و نفیس دیگری هم از اشعار فارسی او با تشریک مساعی جمعی از خوشنویسان و هنرمندان ، بکوشش غریبی کلیبر تهیه و به علاقمندان شعر نباتی اتحاف شد.

پی نوشت‌ها:

[۱]-منصوری، فیروز. مطالعاتی درباره تاریخ، زبان و فرهنگ آذربایجان، تهران، نشر هزاره، ۱۳۹۰ ص ۱۹۰-۳۱۳

۲ https://peace-ipsc.org/fa/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%D9%8A-%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%AA%D8%A7%D8%AA-%D9%87%D8%A7-%D9%88-%D9%8A%D8%A7-%D9%BE%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D9%8A-%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86-%D9%87%D8%A7%D9%8A-%D8%AC%D9%85/

۳- همان

-۴ http://www.drsadigh.ir/%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1/782-%D8%B3%DB%8C%D8%AF-%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%A7%D8%B3%D9%85-%D9%86%D8%A8%D8%A7%D8%AA%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9-%D9%85%DA%A9%D8%AA%D9%88%D8%A8#_ftn4

۵- محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، تهران ۱۳۱۴، ص ۳۷۰٫