گروه گزارش: مناره‌ی شمس تبریزی مناره‌ای مربوط به سده‌ی ۶ ه‍.ق و در خوی، بلوار شمس تبریزی، کوچه شمس واقع شده است. این مناره در صحن آرامگاه شمس تبریزی از صوفیان و عارفان پرآوازه‌ی ایرانی است.
یک بازرگان گمنام ونیزی، در وصف کاخ شاه اسماعیل صفوی در شهرستان خوی می‎نویسد: «در جلوی دروازه‎ی رو به باختر (مغرب) سه برج کوچک دیده می‎شود که محیط هر یک هشت یارد و بلندای آن پانزده تا شانزده یارد است. این برج‎ها که از شاخ گوزن ساخته شده‎اند و در جهان بی‎مانندند و همگی شاخ‎ها و کله‎ها تقریبا به یک شکل و اندازه و یک سن و سال هستند. گفته می‎شود که یکی از مناره‎ها در حدود ۱۲۰ سال قبل خراب شده و اگر در سمت شمالی منار فعلی به فاصله دو متر و عرض و عمق دو متر خاکبرداری شود، می‎توان به آرامگاهی که از آن «شمس تبریز» است دست یافت.
شاید علت تخریب منارها و کاخ شاه‎ اسماعیل وقوع زلزله و سیل و سایر عوامل طبیعی باشد. چنان که «اگوست بن تان» از زلزله‎ای یاد می‎کند که در ماه ژوئیه سال ورودش به ایران (۱۲۲۲ هجری قمری) سلماس و خوی و آبادی‎های بسیاری را در آن نزدیکی ویران ساخته است.
تاریخ‎نگاران دوره‏ی قاجار نیز به این زلزله و سیل اشاره دارند. گفته می‎شود که در حدود ۱۲۰ سال قبل، سیلی بنیان‎کن، خرابی بزرگ در کنار منار ایجاد کرد و در مقابل مسجد گودالی پدیدار شد و سیل به آن گودال فرو ریخت. چند روز پس از آن گروهی از افراد ماجراجو با طناب و چراغ پیه‎سوز وارد گودال شدند و در آن‎جا بازار و چهار سوقی دیدند با مغازه‎هایی که اجناس آن‌ها بر اثر مرور زمان پوسیده و فرسوده شده بودند و شایع است که آنجا بازار‎ زرگران بوده است.
جیمز موریه، در سفرنامه خود به محله امام‎زاده و شمس تبریزی اشاره می‎کند و می‎نویسد: «در انتهای شمالی این محله دو ستون دیده می‎شود که به مقبره یا یادگاه «شمس تبریزی» موسوم است.» در سفر دوم «موریه» به ایران، این مکان از چشم تیزبین او دور نمانده و می‎نویسد: «در اوایل ژوئن سال ۱۸۱۳ میلادی مطابق با سال ۱۲۲۸ هجری قمری، به دیدن کله مناری که به فرمان شاه اسماعیل صفوی و به یادگار شکاری که تنها در مدت یک روز انجام شده بود ساخته شده رفتم. این دو منار حالت راست خود را از دست داده‎اند و نخستین زمین لرزه سبب ویرانی آن‌ها خواهد شد.»
یاد آور می‎شویم که بنای شمس تبریزی به هنگام مسافرت بازرگان ونیزی دارای سه منار و در زمان بازدید جیمز‎موریه یعنی در سال ۱۲۲۸ هجری قمری دو منار و در نوشته‎ی جهانگیر میرزا متوفی به سال ۱۲۶۹ هجری قمری دو منار وجود داشته است.
«درو ویل» نیز در سفر‎نامه‎ی خود به دو منار از شاخ بزکوهی در خوی اشاره دارد. «اوژن اوبن» نیز در سفر‎نامه‎ی خود در این باره مطالبی خواندنی دارد. دکتر محمد امین ریاحی استاد دانشگاه و رییس سابق بنیاد شاه‎نامه و مولف کتاب «تاریخ خوی» نخستین کسی هستند که با دلایل علمی و منطقی، هر گونه تردید در مورد آرام‎گاه «شمس تبریزی» در خوی را برطرف کرده‎اند. و از جمله افرادی که در این باره مطالبی گرد آورده‎اند می‎توان به عبدالرفیع حقیقت اشاره داشت.
در توضیح مناره:
ارتباط مناره شمس تبریزی از اینجاست که شاه اسماعیل اول صفوی با ارادتی که به شمس تبریزی داشت، کاخ خود را در کنار آرامگاه شمس ساخت و طبق منابع تاریخی، سلطان سلیمان قانونی در دومین حمله خود به آذربایجان روز پنج شنبه ۹۴۲ هـ.ق. همراه صدر اعظم خود به زیارت تربت شمس آمد و واقعه‌نویس همراه او نصوحی السلاحی مطراقچی در کتاب «بیان منازل سفر عراقین» خبر این بازدید را نوشته و تصویری از خوی کشیده‌است. همچنین این موضوع در «منشأت السلاطین» اثر فریدون بیگ و «تاریخ امپراطوری عثمانی» از روزنامه‌ی سفر سلطان سلیمان قانونی پادشاه عثمانی هامر پورگشتال نیز آمده‌ است. بعدها کاخ شاه اسماعیل در حملات عثمانی‌ها که خوی سه بار تخریب شد از بین رفت و با گذشت قرن‌ها آرامگاه شمس نیز ویران گردیده و از آن مجموعه کاخ همراه با سه منار با تزئینات شاخ و جمجمه قوچ و آرامگاه دو تا منار باقی ماند و نام شمس تبریز گرفت که یکی از منارها نیز مقارن با جنگ جهانی اول (تقریبا صد سال قبل) خراب شد.»