گروه گزارش/ شیوا صفری: مسئله انتخابات یکی از رخدادهای حساس چند روز آینده‌ی کشور است. قطار انتخابات با اعلام اسامی تایید صلاحیت شدگان سرعت بیشتری به خود گرفته است. بی‌شک آنچه نقش تعیین‌کننده در نتایج انتخابات دارد، رفتار انتخاباتی ایرانیان است که به‌عنوان کنشی سیاسی، در فرهنگ جامعه ریشه دارد و فرهنگ سیاسی هر جامعه‌ای برپایۀ فرهنگ عمومی آن شکل می‌گیرد؛ بنابراین در بررسی و تحلیل رفتار انتخاباتی، نقش عوامل فرهنگی و ساختارهای اجتماعی اهمیت بسیار دارد. از جمله آنکه قومیت‌گرایی، طایفه‌گرایی، تعصب و این قبیل موارد در عرصه‌های مهم و سرنوشت‌ساز مانند انتخابات می‌تواند افراد را از معیارهای اصلی یک انتخاب اصلح دور کند و افکار و ذهن را به سمت طایفه و قبیله سوق دهد که این جهت‌گیری‌ها منجر به دور شدن از اصول اولیه یک انتخاب صحیح خواهد شد. از طرفی دیگر اما برخی از کارشناسان بر این باورند که این مولفه، منجر به داغ‌شدن تنور انتخابات‌های مختلف و افزایش مشارکت می‌شود. این گزارش تلاش دارد تا چالش‌ها‌ و مسائل مبتلا‌به انتخاب مبتنی بر تعصبات قومی را بررسی کند.

مقوله‌ی قومیت و انتخابات

بدون تردید در استان‌های دارای قومیت‌های مختلف، یکی از عواملی که تاکنون در انتخابات به خصوص انتخابات مجلس و شوراها نقش ایفا کرده است، تعلقات قومی و فامیلی بوده است. از لحاظ جامعه شناختی معمولا رفتارهای انتخاباتی افراد تحت تاثیر گروهی است که به آن تعلق پیدا می‌کنند و این گروه می‌تواند خانواده، طبقه، حزب، قوم و سایر موارد مشابه باشد. این گروه‌ها در حقیقت هویت اجتماعی افراد را شکل می‌دهند و طبیعتا هر کدام از آنها پررنگ‌تر و قوی‌تر باشد و بتواند فرد را به خود جذب کند در رفتار انتخاباتی وی نیز تاثیر بیشتری خواهد گذاشت. با توجه به این که پایبندی به قوم و قبیله ریشه در باورهای سنتی دارد و در کشور ما برخی استان‌ها دارای تیره‌ها و قومیت‌های مختلف هستند هنوز باورهای سنتی در رفتار اجتماعی آنها موثر است، لذا هویت قومی کماکان در رفتار انتخاباتی شهروندان تاثیر دارد. در این ارتباط همکلام می‌شویم با چند شهروند تبریزی و از تاثیر عوامل مختلف در انتخابشان جویا می شویم:

تعصب خاصی روی قومیت ندارم و انتخابم بر اساس شایستگی است

راننده‌ی تاکسی تبریزی که موج رادیوش را در رادیو جوان تنظیم کرده است، در این باره می‌گوید: برای ما مردم عادی بیشتر ظواهر ماجرا تاثیر گذار است. می‌آیند، صحبت می کنند و شعار می‌دهند و ما می‌مانیم و انبوهی از سوال‌های بی جواب و یک انتخاب…

این شهروند تبریزی می گوید: تا آنجایی که وقت داشته باشم سعی می‌کنم کاندیداها و نحوه رفتار آنها در شرایط مختلف را رصد کنم و در آخر با توجه به یافته‌های خودم و مشورت با افرادی که فکر می‌کنم شایستگی مشورت دارند، انتخابم را می‌کنم.

این راننده تاکسی ادامه می دهد: تعصب خاصی روی قومیت و موارد دیگر ندارم انتخاب خود را سعی می‌کنم بر اساس شایستگی انجام دهم تا سایر ویژگی ها….

انتخاب قومی و قبیله‌ای آسیب زاست

دکتر ولی زاده استاد دانشگاه نیز در این بار می‌گوید: رسیدن به انتخاب درست در انتخابات به ویژه از نوع انتخاب رئیس جمهور که باید برای کل کشور تصمیم بگیرد با وجود تعدد کاندیدها واقعا سخت است به طوری که آرا به قسمت های مختلف تقسیم می شود.

این استاد دانشگاه می‌گوید: بی‌شک با وجود شرکت افراد با سلیقه‌ها و از مناطق مختلف کشور، هم استانی‌های وی سعی در حمایت او داشته و این یعنی تقسیم شدن آرا به سلایق مختلف از جمله انتخاب قبیله‌ای که این موضوع آسیب‌های خاص خود را دارد. این که فردی با پشتوانه‌ی قومی به عرصه‌ی انتخابات وارد می‌شود مسلما بعد از پیروزی تبعات زیادی برای کشور خواهد داشت. از طرفی ممکن است فرد اصلا شایستگی این منصب را نداشته باشد و فقط به لطف برخی آرای قومی متصدی شده است.

وی ادامه می‌دهد: به نظر می رسد جامعه ایران در چند دهه‌ی گذشته شاهد تاثیر قوم‌گرایی در انتخابات به خصوص انتخابات مجلس بوده است چرا که کمتر کاندیدی روی این نقطه حساس برنامه‌ریزی نمی‌کند. این مسئله در شهرهایی که اقوام مختلف در آن ساکن هستند بیشتر به عرصه‌ی ظهور می‌رسد. اما آنچه که نباید از آن غافل بود این است که نباید آینده کشور خود را فدای رابطه و قومیت کنند.

آسیب‌های سیاسی انتخاب قومی

ضعف انسجام ملی: قوم‌گرایی در انتخابات، انسجام ملی را ضعیف می‌کند و به جای تمرکز بر منافع ملی، بر منافع قومی خاص تأکید می‌شود. این امر می‌تواند به تجزیه فکری و فرهنگی در جامعه و در نهایت به ناامنی در کشور منجر شود.

ایجاد تنش و درگیری: رقابت‌های قومی در انتخابات، می‌تواند به تنش و درگیری بین گروه‌های مختلف قومی منجر شود.

نابودی دموکراسی: قوم‌گرایی، پایه‌های دموکراسی را که بر اساس برابری و عدالت بنا شده است، تضعیف می‌کند. در یک جامعه قوم‌گرا، اقلیت‌ها ممکن است از حقوق خود محروم شوند و صدای آنها شنیده نشود.

آسیب‌های اقتصادی انتخاب قومی

تخصیص ناعادلانه منابع: در یک جامعه قوم‌گرا، منابع به طور عادلانه بین گروه‌های مختلف قومی توزیع نمی‌شود. این امر می‌تواند به نارضایتی و محرومیت در مناطق قومی خاص منجر شود.

فرار سرمایه: سرمایه‌گذاران در فضایی که قوم‌گرایی حاکم باشد، تمایل کمتری به سرمایه‌گذاری دارند. این امر می‌تواند به رکود اقتصادی و افزایش بیکاری منجر شود.

از دست دادن فرصت‌های توسعه: قوم‌گرایی، مانع از توسعه و پیشرفت اقتصادی کشور می‌شود. در یک جامعه قوم‌گرا، به جای تمرکز بر برنامه‌های توسعه‌ای، بر رقابت‌های قومی تمرکز می‌شود.

آسیب‌های اجتماعی انتخاب قومی

ترویج تبعیض: قوم‌گرایی، تبعیض علیه اقلیت‌ها را ترویج می‌کند. افراد در یک جامعه قوم‌گرا ممکن است به دلیل قومیت خود مورد آزار و اذیت و تبعیض قرار بگیرند.

از بین رفتن اعتماد اجتماعی: قوم‌گرایی، اعتماد بین گروه‌های مختلف قومی را از بین می‌برد. در یک جامعه قوم‌گرا، مردم به یکدیگر با سوءظن نگاه می‌کنند و تمایل کمتری به همکاری با یکدیگر دارند.

فقدان هویت ملی: قوم‌گرایی، به جای هویت ملی، بر هویت‌های قومی خاص تأکید می‌کند و این امر می‌تواند به از بین رفتن حس تعلق به یک ملت واحد و افزایش گرایش‌های جدایی‌طلبانه منجر شود.

هویت‌های اجتماعی؛ جایگزین هویت‌های قومی

به طور کلی از دید کارشناسان امر برای کم رنگ کردن رفتار انتخاباتی شهروندان براساس تعلقات قومی و ایلی، در گام اول باید ما دلیل تداوم چنین مولفه‌ای را پیدا کنیم. حقیقتا این امری پیچیده و دارای جنبه‌ها و ریشه‌های مختلف است که حذف آنها در شرایط کنونی ناممکن است، ولی می‌توان آن را کم رنگ‌تر کرد. یکی از راه‌های کم رنگ کردن آن نیز این است که به جامعه کمک کنیم که هویت‌های اجتماعی دیگر را جایگزین هویت قومی کنند و به تعبیر دیگر با برجسته کردن هویت‌های اجتماعی دیگر، هویت قومی را کم‌رنگ‌تر کنیم. بهترین جایگزین نیز هویت‌هایی است که برخلاف قوم و ایل که ریشه در احساسات و عواطف دارند، مبتنی بر انتخاب‌های عقلانی باشند و برجسته‌ترین آنها نیز احزاب هستند. اگر ما بتوانیم موانع مختلف فرهنگی، اجتماعی و ساختاری احزاب را رفع کنیم و جا را برای فعالیت احزابِ استاندارد در عرصه سیاسی باز کنیم، آن وقت امکان کم رنگ کردن رفتارهای انتخاباتی بر اساس سایر تعلقات وجود خواهد داشت.

تعلقات قومی چه در عرصه ملی و چه محلی، ریشه در عوامل مختلف و پیچیده دارد و باید به همه آنها توجه کرد. مثلا به هر میزان اعتماد عمومی نسبت به حکومت رنگ ببازد و یا مردم احساس نابرابری داشته باشند، تعلقات قومی شهروندان بیشتر می شود.

البته این مطالب نباید این نکته را به ذهن متبادر کند که مخالف هویت قومی هستیم و هیچ نفعی در آن نمی بینیم، بلکه معتقدیم که حفظ هویت های قومی دارای آثار مثبت زیادی نیز هست اما باید تعادل را حفظ کرد و در عین حال سخن ما در خصوص رفتارهای انتخاباتی و سیاسی است.