ایران-عالم - آذرپژوه - وب سایت تحلیلی خبری | آذرپژوه

گروه فرهنگ و ادب: نظامی از قله‌های سر به فلک کشیده تاریخ ادب ایران و زبان فارسی است این ستاره درخشان ادب الیاس بن یوسف بن زکی بن مؤید نام داشت و نظامی تخلص او بود

گروه فرهنگ و ادب/ حسینی: نظامی از قله‌های سر به فلک کشیده تاریخ ادب ایران و زبان فارسی است این ستاره درخشان ادب الیاس بن یوسف بن زکی بن مؤید نام داشت و نظامی تخلص او بود (ده‌بزرگی، ۱۳۸۴: ۱) و (لیلی و مجنون، بخش ۱۰ بیت ۹). مواردی از آنچه در مورد زندگی نظامی می‌دانیم را از لابه‌لای اشعار وی بیرون کشیده‌اند و برخی از احوالات وی را مورخان و تذکره نویسان به علم تاریخ نگاشته‌اند. لیکن بسان هر متن تاریخی در مورد همه چیز از نظامی نیز اتفاق نظر نیست. از جمله بر اساس گفتار مورخان و محققان تاریخ ادبیات و تذکره نویسان زادروز وی از ۵۲۰ ۵۳۰ و ۵۴۰ هجری متغییر است و وفاتش را هم به سال ۶۰۲ گفته اند و هم ۶۰۳ هجری آورده اند. (ده‌بزرگی، ۱۳۸۴: ۱)

غالب مورخان و محققین زادگاه نظامی را در شمال ارس شهر گنجه ذکر کرده‌اند. (ریاضی، ۱۳۸۵ سیزده). اما بر اساس برخی اظهارات مهستان قم زادگاه این شاعر بلند آوازه می‌باشد. کسانی که بر چنین مطلبی اشاره دارند به چند بیت از اقبالنامه نظامی استناد می‌کند که در آن نظامی این چنین می‌سراید:

چو دُر گرچه در بحر گنجه گمم

ولـی از قــهستان شـــهر قمم

به تفرش دهی هست «تا»(طا) نام او

نظامی از آنجا شده نام‌جو (مجاهدی، ۱۳۸۳: ۱۴)

(خمسه، اسکندنامه – بخش دوم؛ خردنامه، بخش ۶ در ستایش ممدوح)^(۱)

البته قابل ذکر است که برخی از محققین، ابیات فوق الذکر را الحاقی می‌دانند و زادگاه نظامی به غیر از گنج دانستن بر اساس این ابیات را ناثواب ارزیابی کرده اند.(ده‌بزرگی، ۱۳۸۴: ۳) (ثروت، ۱۳۷۰: ۳۵) (نفیسی، ۱۳۶۲: ۶)

علارغم آن تشتت در زادروز و روز فوت نظامی و اختلاف ناچیز در زادگاه وی، محققان در مورد محل حیات وی متف القول‌اند و گنجه را دامان با وقار رود خروشان داستانسرای حکیم دانسته اند.(مجاهدی، ۱۳۸۳: ۱۵) در مورد تبار مادر نظامی نیز اتفاق نظر وجود دارد که اساس آن بیتی از خود اوست:

گـر مـادر مـن رئیسه کُرد

مادر صفتانه پیش من مرد

(خمسه، لیلی و مجنون، بخش ۱۰، بیت ۱۵)^(۲)

همچنین در خسرو و شیرین نیز نظامی خود را دو رگه معرفی می کند:

نـظامی اکدشی خلوت نشین است

که نیمی سرکه نیمی انگبین است

(خمسه، خسرو وشیرین، بخش ۹، بیت ۲۸)^(۳) (ده‌بزرگی، ۱۳۸۴: ۲)

نظامی در ابیاتی دیگر نیز به اصل و تبار خود اشاره می کند که با جمعبندی آنها با دو مورد فوق الذکر می توان باور نظامی به صاحب تبار «ایرانی» داشتنش را استنباط کرد:

دهقان فصیح پارسی زاد

از حال عرب چنین کند یاد (خمسه، لیلی و مجنون، بخش ۳۰، بیت ۱)^(۴)

ابیاتی که آمد هرسه در مورد تبار نظامی است، لیکن ملیت و تعلق خاطر و حس ملی، یا هویت ملی، موضوع دیگر و مرتبطی است که به سبب جایگاه حکیم نظامی در تطور و بسط تمدن، فرهنگ و هویت ایرانی، اهمیت بسزایی دارد. با توجه به اینکه نظامی آثارش را به زبان فارسی سروده، در اشعارش اشارات فراوان به اسطوره های ایران زمین داشته، و خاصتا لفظ ایران را بارها به عنوان یک کشور به کار برده است و همچنین ایران را به لسان شخصیت های داستانش مرکز هستی معرفی می کند، همه یک معنای مشخص دارد. نظامی ایرانی است و به ایرانی بودنش مباهات می کند.

همه عالم تن است و ایران دل

نیست گوینده زین قیاس خجل

چون که ایـران دل زمین باشد

دل ز تـن بـه بـود یـقین باشد

( خمسه، هفت پیکر، بخش ۵، ابیات ۱۰۷ و ۱۰۸)^(۵)

نظامی گنجوی اثری سترگ چون خمسه را به پارسی نگاشت، حدود ۹۰۰ سال پیش حداقل در ۳۲ بیت واژه ایران را در اطلاق به سرزمین تاریخی ایران به کار برد، و اسطوره‌های ایرانی را در داستانهایش نقش و جایگاه داد و چندین مورد دیگر که همه، نه فقط نشانه شناخت و تعلق خاطر نظامی به تمدن دیرین ایران، بلکه نقش سخنسرای گنجه ای را در تطور و بسط فرهنگ و تمدن ایران تذکر می دهد. نظامی نه مقلد بلکه ادامه جریانی بود که ابوالقاسم فردوسی در احیای تمدن ایران آغاز کرده بود.

البته جایگاه نظامی محدود به موضوع موضع ایرانیت وی نیست بلکه به لحاظ فن ادب آثارش، جایگاه کم نظری در جهان زیست ادب ایران دارد. دکتر ذبیح اله صفا در این مورد می نویسد: « تنها شاعری که توانست شعر تمثیلی را در زبان فارسی به حد اعلای تکامل برساند نظامی است. وی در انتخاب الفاظ و کلمات مناسب و ایجاد ترکیبات خاص تازه و ابداع و اختراع معانی و مضامین نو و دلپسند در هر مورد و تصویر جزئیات و نیروی تخیل و دقت در وصف و ایجاد مناظر دلپذیر و ریزه‌کاری در توصیف طبیعت و اشخاص و احوال و بکار بردن تشبیهات و استعارات مطبوع و نو، در شمار کسانی است که، بعد از خود نظیری نیافته است.»(صفا، ۱۳۴۰: ۲)

از اشعار نظامی مشخص و عیان است که وی مسلمانی معتقد بود.(ثروت، ۱۳۷۰: ۳۶) لیکن دکتر شهابی با آوردن چند بیت از وی که برخیبا استناد به انها از شیعه بودن نظامی سخن گفته اند، مشرف بودن وی به مذهب تشیع را رد می کند.(شهابی، ۱۳۳۴: ۴۹) شهابی با اشاره به ابیاتی دیگر از نظامی اعتقاد وی به مذهب تسنن را نتیجه می گیرد(همان: ۵۱) و اظهار علاقه نظامی به اهل بیت و خصوصا اما علی را مربوط به صفای باطن و بلندای اندیشه در سنت بزرگان و سخن وران ایرانی می داند.(همان: ۵۳)

چون مذهب تسنن در ایرانِ دوره زیست نظامی گنجه ای تسلط داشت، پس در تعبیر اظهارات وی نیز ضروری است قائده را در نظر گرفت، لیکن برای تعلق خاطر وی به هر کدام از چهار مذهب تسنن شواهد و قرائن خاصی وجود نداد. البته منصور ثروت از تقدم امام علی در نظرگاه نظامی، شافعی بودن وی را استنباط می کند.(ثروت، ۱۳۷۰: ۳۶)

نظامی را بیش از هر کسی می توان تحت تاثیر حکیم طوس دانست. شیفتگی فراوان وی به شاهنامه فردوسی سبب شد او در خمسه خود مضامین و داستان هایی عاشقانه، حماسی و حکمت آمیز از شاهنامه را نظیره سازی کند. (رستگاری، ۱۳۸۶: ۲۴۳) با این همه، خمسه خود منشا تاثیرات زیادی در ادبیات فارسی شد و پس از نظامی شعرای زیادی سبک وی را در داستانسرایی پی گرفتند و حتی برخی از انها داستانهای خود را به مانند نظامی در پنج قسمت آورده و در هریک از داستانها از نظر وزن و موضوع یکی از مثنوی های نظامی را سر مشق خود قرار دادند.(شهابی، ۱۳۳۴: ۵۴). حدیث بین است که شعرای نامداری چون امیر خسرو دهلوی، خاجوی کرمانی، جامی و مکتبی شیرازی از نظیره‌نگاران خمسته هستند(همان: ۵۵، ۶۰، ۶۱، ۶۳).

نظامی گنجوی عمر پر بهای خود را به نگارش خمسه گذارد و بی شک قله داستانسرایی غنایی ادب پارسی را با این شاهکار فتح کرد. نظامی در شرفنامه ترتیب سرایش هر یک از مثنویات خود را ذکر می کند که آن ابیات را می آوریم اما قبل از ان مختصر توضیح در مورد هر یک از پنج گنج:

«مخزن الاسرار» نخستین اثر نظامی سروده است و حدود ۲ هزار و ۲۶۰ بیت دارد. این اثر که تحت تأثیر حدیقة الحقیقۀ سنایی سروده شده، دارای دیباچه‌ای مفصل و بعد از آن بیست مقاله می باشد که هر یک دربردارندۀ داستان و حکایتی تعلیمی و اخلاقی است.

«خسرو و شیرین» دومین منظومه نظامی و از شاهکارهای داستانسرایی منظوم غنایی می باشد. این مثنوی که دارای حدود ۶ هزار و ۵۰۰ بیت است، عشق خسرو (پادشاه ساسانی) به شیرین (شهزادۀ ارمنی) را روایت می‌کند.

«لیلی و مجنون» سومین اثر نظامی، داستان مشهور و عاشقانه ای را نقل می کند که اساس آن را در ادبیات عرب می توان پی گرفت. این منظومه با حدود ۴ هزار و ۷۰۰ بیت به سفارش اخستان شروانشاه و با بی میلی نظامی سروده شد.

«هفت پیکر» دیگر مثنوی حکیم نظامی با ۵ هزار و ۱۳۰ بیت، داستان بهرامِ گور، پادشاه ساسانی در ملاقات و شنیدن افسانه ای از هفت دختر هفت اقلیم است.

«شرف‌نامه» و «اقبال‌نامه» (خردنامه) هم که به‌طور پیوسته «اسکندرنامه» نامیده می‌شوند، ۲ منظومۀ دیگر شیخ نظامی به‌حساب می‌آیند. اسکندرنامه در مجموع حدود ۱۰ هزار و ۵۰۰ بیت دارد. نظامی در شرف‌نامه به فتوحات و جهان‌گشایی‌های اسکندر مقدونی پرداخته و در اقبال‌نامه نیز اسکندر را در قامت یک فیلسوف و پیامبر تصویر کرده است. البته باید توجه داشت، اسکندری که نظامی در این مثنوی تصویر کرده، تفاوت بسیاری با اسکندرِ تاریخی (اسکندر پسر فیلیپ مقدونی) دارد.

بـسی گنجهای کهن ساختم

درو نــکته‌های نــو انـداختم

سوی مخزن آوردم اول بسیچ

که سستی نکردم در آن کار هیچ

وزو چـرب و شـیریـنی انگیختم

بـه شـیرین و خـسرو درآمیختم

وز آنجا سرا پرده بیرون زدم

در عشق لیلی و مجنون زدم

وزین قصه چـون باز پرداختم

سوی هفت پیکر فرس تاختم

کنون بر بساط سخن پروری

زنـم کـوس اقبال اسکندری

(خمسه، اسکندنامه، بخش اول: شرف‌نامه، بخش ۱۱، بیت ۳۶)^(۶)

موضوع ملیت در عصر معاصر بسیار پر اهمیت است و سیاستگذاران هر کشوری به سبب موثر بودن آن در حفظ وحدت و انسجام داخلی آن را تقویت و حتی اگر نباشد آن را جعل و خلق می کنند. ناگفته پیداست که مفاخر و بزرگان هر ملیت نیز بخشی از مولفه های هویت ملی انهاست. بنابراین آنها که ملیت های نو جعل می کنند بنا به اقتضای هدف‌شان، به آفرینش و مصادر مفاخر و مشاهیر تاریخی نیز دست می یازند.

بر اساس همین سیاست است که از سالهای تجزیه شمال ارس، مفاخر ملی ایران مورد دست درازی شوروی قرار گرفت و همان سیاست بعداز فروپاشی شوروی و تشکیل کشور جمهوری آذربایجان ادامه یافت. نظامی گنجوی یکی از همین بزرگان است که تحریف کیستی او برای مصادره‌اش به نفع پان‌ترکیسم در دستور کار کارگزاران این ایدئولوژی بوده است. جریان مذکور برای ترک معرفی کردن نظامی ضمن تراشیدن دیوانی ترکی به نام وی، چنین بیتی را نیز در اشعار وی جعل کرده‌اند:

پدر بر پدر مر مرا ترک بود به فرزانگی هر یکی گرگ بود

مختصرا اشاره می کنیم که قافیه بستن «ترک» و «گرگ» حتی از شاعری نچندان هنرور نیز بعید است چه رسد به سرآینده مخزن الاسرار و خسرو و شیرین، همچنین مصرع اول این بیت ایراد دستوری دارد و در مورد «فرزانگی» و «گرگ» باید گفت که در هیچ بیتی از چندین هزار بیت نظامی چنین نمادسازی از گرگ صورت نگرفته و بر خلاف آن در چندین بیت به سان سنت ادبی زبان فارسی و فرهنگ ایرانی، گرگ را نماد رذالت و درنده خویی آورده است.

در مورد دیوان ترکی که «ائل اوغلی» نامی آن را به نظامی نسبت داده و محمدزاده صدیق نیز در تایید آن مقدمه ای بر چاپ دیوان مذکور نوشته است، باید اشاره کرد، استاد یحیی شیدا که در احیای آثار زبان و ادب ترکی اذربایجانی دارای سابقه درخشانی می باشد، معتقد است این دیوان جعلی بوده و اشعار مذکور متعلق به شاعری به نام «نظامی قرامانلی» از شاعران سده هشتم و اوایل سده نهم هجری در آسیای صغیر است.(طاهری خسرو شاهی، ۱۳۹۹)

پی نوشت ها:

۱- https://ganjoor.net/nezami/5ganj/kheradname/sh6

۲-https://ganjoor.net/nezami/5ganj/leyli-majnoon/sh10

۳- https://ganjoor.net/nezami/5ganj/khosro-shirin/sh9

۴- https://ganjoor.net/nezami/5ganj/leyli-majnoon/sh30

۵- https://ganjoor.net/nezami/5ganj/7peykar/sh5

۶- https://ganjoor.net/nezami/5ganj/sharafname/sh11

منابع و ماخذ:

ده بزرگی، غلامحسین ، خلاصه کلیات حکیم نظامی گنجوی، نشر افکار، تهران ۱۳۸۴

مجاهدی، محمدعلی، سیری در تاریخ زندگی و برگزیده اشعار نظامی گنجوی، حضور، قم ۱۳۸۳

صفا، ذبيح اله، مختصري در تاريخ تحول نظم و نثر فارسي، اميرکبير، تهران،، ۱۳۵۳

مجموعه مقالات کنگره بين المللي نظامي گنجوي، به اهتمام و ويرايش دکتر منصور ثروت، سه جلد، دانشگاه تبريز، ۱۳۷۲