گروه فرهنگ و ادب: نام سرزميني كه امروزه جمهوري آذربايجان ناميده مي‌شود،‌ يكي از مباحث مهم تاریخی در قفقاز جنوبي است. گفته مي‌شود يك قرن پيش قسمتي از شمال ارس كه امروزه جمهوري آذربايجان ناميده مي‌شود، به اين نام خوانده نمي‌شد و كلمه آذربايجان تنها در مورد آذربايجان ايران به كار برده مي‌شد. در مطلب زیر با تاکید بر برخی کتب تاریخی نام واقعی این منطقه مورد بررسی قرار گرفته است.

نام واقعی مناطق جنوب قفقاز در دواوین شاعران

ﻗﻄﺮان تبریزی ﺷﺎﻋﺮ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ هجری ﻗﻤﺮی درباره منطقه ارّان چنین سروده است:

ﺑــﺮاﺑــﺮ ﺷــﻪ ﺁران ﺷـﺪﻧـﺪ ﭼﻮن کــوهی

ﮐﻪ ﺑﯽ دلـیل ﻧـﺪاﻧـﺪ در ﺁن ﺷـﺪن شیـطان

همچو ارﻣﻦ ﮔﺸﺖ خواهد ﻧﻌﻤﺖ ﺳﻨﮕﯽ ترا

همچو ﺁران ﮔﺸﺖ خواهد ﻣﻠﮏ ﺷﺮوان ترا

و در جایی دیگر می‌سراید:

ز ﺑـﻬﺮ خـدمـتش ﺁورد ﺷـــﻬﺮﻳﺎر آران

ﺳـﭙﺎﻩ خویش ﺑـﺮای ﻧﺒـﺮد ﺑـﺴﺘﻪ کـمر

خبر دهند ﮐﻪ ﭼﻮن او رود ﺑﻪ حرب عدو

ﺑﺮد ﺑـﻪ لشگرش اﻧﺪر ﺷﻪ ﺁران و خزر  

***

از ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮔﻨﺠﻮی ﺷﺎﻋﺮ سال‌های ﭘﺎﻳﺎﻧﯽ ﻗﺮن ﺷﺸﻢ هجری ﻗﻤﺮی که عمر خود را در این منطقه از ایران گذرانده بود، هم در وصف سرزمین‌های آن سوی ارس چنین آمده است:

هـمه اﻗـﻠﻴـﻢ ﺁران، تا بـه ارﻣـﻦ

ﻣﺴﺨﺮ ﮔـﺸﺘﻪ در ﻓﺮﻣـﺎن آن زن

***

همچنین در سروده‌های خاقانی ﺷﺮواﻧﯽ ﺷﺎﻋﺮ ﻗﺮن ﺷﺸﻢ هجری ﻗﻤﺮی چندین نوبت نام تاریخی سرزمین آن سوی ارس با لفظ آران آمده است:

از ﻓﺘﺢ ﺁران ﻧﺎم را، زﻳﻮر زدﻩ اﻳﺎم را

ﻓﺘﺢ ﻋﺮاق و ﺷﺎم را وﻗﺘﯽ ﻣﻬﻴﺎ داشته

ﮐـﺠﺎ ﮔـــﺮﻳﺰم ﺳﻮی ﻋـﺮاق ﻳـﺎ ﺁران

کـجا روم سوی انجاز یا باب الباب

***

همچنین از فخرالدین اﺳﻌﺪ ﮔﺮﮔﺎﻧﯽ ﺷﺎﻋﺮ ﻗﺮن ﺷﺸﻢ هجری ﻗﻤﺮی در مجموعه وﻳﺲ و راﻣﻴﻦ درباره نام تاریخی سرزمین های آن سوی ارس آمده است:

ﻳﮑﯽ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ اران رﻓﺖ و ارﻣﻦ

فـکند انـدر دیــار روم شـیون

در جایی دیگر این چنین سروده است:

هـمیدون کــشور اران و ارمـن

سراسر بد به دست آن سمن تن

***

بانو مهستی گنجوی با نام اصلی منیژه، شاعر فارسی‌سرایی که در سده پنجم و ششم هجری قمری می‌زیسته‌ نیز در یک دو بیتی تاکید کرده است که نام منطقه‌ای که اکنون با عنوان جمهوری آذربایجان شناخته شده است بیش از تاریخ ۱۹۱۸ با نام اران شناخته می‌شد:

در «گنجه» دو درزن گر استاد جوان

رفـتند تـظلم بـبر شـــاه جـــهان

فـرمود مـلک بــه درزنـان «اران»

گه درزن ایــن برید، گه درزن آن

***

ظهیرالدّین ابوالفضل طاهر بن محمد فاریابی (۵۵۰–۵۹۸ ه‍.ق) از جمله قصیده‌سرایان ایرانی ادب فارسی  در سده ششم است. فاریابی در مقبرة الشعرای تبریز  به خاک سپرده شده‌است. او هم چنین سروده است:

تو در ممالک اَرّان نشسته موجب چیست

که چرخ عیش حسودت به وی تبه دارد

در ان«تظار ت«و ملک عراق مدتهاست

که گوش سوی در و چشم سوی ره دارد