گروه جامعه: آذربایجان یکی از نقاط مهم و حساس ایران است. این منطقه را باید به سه دلیل مهم ارزیابی کرد: ۱- منطقه‌ای مرزی در شمالغرب کشور است که با سه کشور ارمنستان، ترکیه و جمهوری آذربایجان همسایه است و این همسایگی در حالی است که دو کشور ترکیه و جمهوری آذربایجان نسبت به این منطقه ادعاهای فرهنگی دارند. ۲-جمعیت بالا از یک سو و منابع طبیعی ارزشمند این منطقه مانند منابع معدنی مس، طلا و… از سوی دیگر، آذربایجان را به یکی از مناطق غنی انسانی و معدنی کشور تبدیل کرده است. ۳-اثرگذاری و وزن بالای ژئوپلتیکی این منطقه در مسائل ایران؛ به عنوان مثال می‌توان از تشکیل سلسله‌ی صفویه در آذربایجان که به فترت یک هزار ساله‌ی حکومت در ایران پایان و مذهب تشیع را در ایران رسمی کرد در دوران گذشته و از نقش بی بدیل آذربایجان در انقلاب مشروطه در دوران معاصر نام برد.

این منطقه‌ی حساس اما در چند دهه اخیر و با ورود اندیشه‌های قومی از سوی برخی کشورهای منطقه و قدرت‌های فرامنطقه‌ای، دچار برخی مسائل و چالش‌های فرهنگی و بعضاً سیاسی شده است. جریان قومی تلاش دارد تا با تکیه بر مبحث زبان ترکی، اقدام به تجزیه‌ی فرهنگی و فکری آذربایجان بکند. اما آیا صرف تاکید بر جدایی زبانی مردم آذربایجان با ایران، می‌‎تواند هویتی غیر ایرانی برای آنها رقم بزند؟ در این مطلب کوتاه تلاش شده است تا عوامل همگرایی آذربایجانی‌ها در ایران مورد بررسی مختصر قرار گیرد:

۱- دین و مذهب

آذربایجانی‌ها در دوره بعد از ورود اسلام به ایران و در جریان گرایش ایرانیان به مذهب تشیع، نقش اساسی ایفا کردند. امروزه نیز در آذربایجان، تشیع مرزهای زبانی را درنوردیده و عامل اصلی هویت‌ساز در منطقه گشته است، تا جایی که می‌توان گفت، تعلق خاطر آذربایجانی‌ها به ایران بیش از همه در پایبندی آنها به مذهب تشیع ریشه دارد(کاتوزیان، ۱۳۷۹: ۱۹۴).

مذهب تشیع به‌عنوان مذهب صددرصد آذری‌ها به شمار می‌آید و جدا از این‌که این منطقه پایه‌گذاری رسمیت تشیع به‌عنوان مذهب رسمی کشور در دوران صفویه به شمار می‌آید، بلکه از نظر احساس تعلق به آموزه‌ها و آیین‌های مذهبی، جزو مناطق پیشرو کشور به شمار می‌آید. به‌طوری‌که می‌توان ادعا کرد که امروزه مذهب در این منطقه امری صرفاً اعتقادی نیست بلکه تمام شعون جامعه‌ی آذری کشور در ابعاد فرهنگی، اجتماعی و سیاسی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

۲- آداب و رسوم

امروزه نگاهی به فرهنگ و آداب و رسوم منطقه‌ی آذربایجان نشان می‌دهد که بیشتر آیین‌ها و رسوم این منطقه با فرهنگ و آداب و رسوم ملی همپوشانی دارند. این امر را به ویژه در مراسم مذهبی و اعیاد و جشن‌های ملی مانند محرم، ۲۱ رمضان و هم‌چنین اعیاد غدیر و نیمه‌شعبان و جشن‌های ملی پایان سال مانند پنجشنبه آخر سال، آداب تحویل سال و سیزده‌بدر که همگی در این منطقه به همان شدت سطح ملی اجرا می‌شوند می‌توان به روشنی مشاهده کرد.

۳- تعامل با دیگر بخش‌های کشور

در منطقه‌ی آذربایجان به ندرت خانواده‌ای را می‌توان یافت که یکی از بستگان نزدیک آن در تهران یا دیگر نواحی کشور ساکن نباشد. امروزه آذری‌ها با شهر تهران به عنوان کانون سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشور ارتباط تنگاتنگ دارند که در اثر رشد بالای جمعیت منطقه تشدید شده است. امروزه این امر به‌صورت ازدوج، مهاجرت و تعاملات مختلفِ روز افزونی ادامه دارد (عبدی، ۱۳۸۹) در شهرهای بزرگ کشور از جمله تهران شاهد ازدواج‌های میان قومی هستیم. از جمله ازدواج آذربایجانی‌ها با کردها، لرها، گیلک‌ها و…

۴- پیوند تاریخی ـ سرزمینی

آذربایجان از زمان تشکیل اولین حکومت ایرانی تا حال حاضر جزو جدایی‌ناپذیر کشور ایران بوده است. پیش از آن‌که آذربایجان به نام آتروپات نامیده شود، «مادِ خُرد» نام داشت و تیره‌های ایرانی ماد در آن ساکن بودند (دیاکونوف، ۱۳۸۰: ۱). اهمیت آذربایجان از این امر پیداست که آتشکده آذرگشنسب، آتش‌گاهِ سلطنتی، در گنجک (شیز) واقع در آذربایجان قرار داشت (کریستن سن، ۱۳۷۸: ۱۲۰). در دوره پس از اسلام مهم‌ترین نقش‌های تاریخی آذری‌ها در ایران را می‌توان در موارد زیر خلاصه نمود.

۱- واکنش بابک در برابر توهین و تحقیر ایران و ایرانی در زمان حکومت عباسی؛

۲- پایه‌گذاری حکومت صفوی و رسمی‌شدن مذهب تشیع و وحدت ایران در قالب مذهب تشیع؛

۳- جایگاه برجسته آن در انقلاب مشروطه و دفاع از آن در برابر ضدانقلاب؛

۴- نقش برجسته در رویدادهای منجر به پبروزی انقلاب اسلامی و حوادث بعد از آن به‌ویژه جنگ تحمیلی.

۵- مشارکت و حضور در سطوح مختلف مدیریتی

امروزه آذری‌ها در تمام سطوح سیاسی کشور حضور گسترده‌ای دارند. هم‌چنین در عرصه اقتصادی حضور آذری‌ها در تمام نقاط کشور به‌ویژه تهران قابل توجه می‌باشد و آن را به‌عرصه‌های ورزشی، فرهنگی و اجتماعی نیز می‌توان تسری داد(عبدی، ۱۳۸۹: ۱۴۳). در مجموع می‌توان گفت که احساس تعلق آذری‌ها به ایران احساسی مشترک با مردمان سایر نقاط کشور است و هیچ‌گاه در وفاداری آذری‌ها به ایران تردیدی مشاهده نشده است (فاوست، ۱۳۷۳: ۱۵)

(بخشی از مقاله‌ی «همگرایی در آذربایجان» به قلم عطااله عبدی)

منابع:

– کاتوزیان، محمدعلی (۱۳۷۹)؛ اقتصاد سیاسی ایران، مترجمان محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران: مرکز.

– عبدی، عطاء‌الله (۱۳۸۱)؛ بررسی نسبت بین احساس محلی‌گرایی و ملی‌گرایی نمونه موردی: تبریز، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد رشته جغرافیای سیاسی، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.

– کریستنسن، آرتور (۱۳۷۸)؛ ایران در زمان ساسانیان، ترجمه حسن رضایی باغ بیدی، تهران: صدای معاصر.

– دیاکونوف، ایگور (۱۳۸۰)؛ تاریخ ماد، ترجمه کریم کشاورز، تهران: علمی فرهنگی.

– فاوست، لوئیس (۱۳۷۳)؛ ایران و جنگ سرد، تهران: دفتر مطالعات سیاسی.