گروه گفتگو: روابط ترکیه و روسیه در سالهای گذشته با فراز و نشیب‌هایی همراه بوده است. در روزهایی که دولت پیشین آمریکا (ترامپ) در واپسین هفته‌های حضور در قدرت، در اقدامی بی‌سابقه ترکیه را به واسطه خرید سامانه موشکی اس ۴۰۰ از روسیه در لیست تحریم قرار داد و شکاف میان اروپا و ترکیه نیز هر روز عمیق‌تر از پیش می‌شد، پوتین و رییس‌جمهور اردوغان در سال ۲۰۲۰ میلادی سه بار با یکدیگر دیدار کردند. دو کشور در سوریه، قفقاز، دریای سیاه، حوزه مدیترانه و… دارای منافع مشترک و همچنین اختلافات عمیق سیاسی هستند. که می‌تواند به همگرایی بیشتر و یا در نقطه مقابل به واگرایی ختم شود.

گفتگوی زیر که در زمستان سال ۹۹ با دکتر علی بمان اقبالی پژوهشگر و کارشناس مسائل یوراسیا برای بررسی بیشتر نوع همکاری ها و واگرایی‌ها و اختلافات دو کشور در حوزه های مختلف انجام شده، حاوی نکات خوبی درباره دو کشور است که می‌تواند برای سیاست‌گذاران ما به ویژه با توجه به مسائل پیش آمده در قفقاز جنوبی و تلاش آنکارا و باکو برای برهم زدن ژئوپلتیک منطقه، مفید باشد.

وضعیت چند ساله روابط ترکیهو روسیه را چگونه می بینید؟

– دو کشور روسیه و ترکیه در سال های اخیر روند نسبی توسعه ای طی نموده و در رتبه های ۱۴ و ۱۶ اقتصادی جهان هستند رتبه‌هایی که در ۲۰۳۵ میلادی به ۱۸ و ۲۰ تنزل خواهد نمود و مسکو و آنکارا در تحولات مهم منطقه ای و بین المللی بویژه در منطقه یورآسیا نقش بارز داشته‌اند. در قرن بیست و یکم تحولات بین المللی سرعت زیادی بخود گرفته و کشورها و رهبران سیاسی‌ای موفق هستند که در اتخاذ تصمیمات خود از تمامی مولفه های چابکی و پویایی بهره مند بوده و توانمندی لازم برای بهره گیری از تغییر جزیی راهبرد و انتخاب تنوع تاکتیک های لازم بر اساس منافع کلیدی ملی و تعیین کننده کشور خود داشته باشند.ترکیه بعد تحولات جدید و درگیری های آذربایجان و ارمنستان شرایط جدیدی را تجربه می نماید و تلاش دارد با رویکردی پراگماتیک با چرخش های ضروری در مواضع منطقه ای و بین المللی و اقدامات تاثیرگذار برای منافع ملی انجام دهد. روسیه‌ی پوتین هم تلاش دارد از مجموعه تحولات منطقه ای بویژه در خاورمیانه و قفقاز بهره حداکثری ببرد؛ در چنین فرایندی روابط آنکارا و مسکو صعود و نزول‌های قابل توجهی داشته و سعی وافر طرفین در حل و فصل مشکلات از طریق مذاکره و تلاش برای تامین منافع متقابل بوده است. بطور کلی روابط طرفین در چند سال اخیر افت و خیز زیادی را تجربه نموده است.

در یک سال گذشته مهمترین حوزه های همگرایی ژئوپلیتیکی دو کشور را در چه حوزه هایی می بینید؟

بر کسی پوشیده نیست که اولویت اول روسیه تنظیم روابط با واشنگتن و در مرحله بعد با اتحادیه اروپا ، چین و هند، خاورمیانه و همسایگان می باشد در همین راستا پوتین در جلسه‌ای با دولت‌مردان و نمایندگان پارلمان روسیه گفته بود: “در خصوص تغییر رهبری در ایالات متحده و اینکه اوضاع برای ما دشوار تر شود، اینطور فکر نمی‌کنم. وضعیت به روال معمول ادامه خواهد یافت”. در حال حاضر مهمترین نگرانی روسیه به رویکرد تهاجمی ناتو در حوزه پیرامونی اش بر می گردد و در  چالش های ادامه دار مسکو نیز به تحرکات تدافعی خود ادامه می‌دهد ، دولت و ارتش روسیه در ۱۰ سال گذشته استقرار ده ها فروند موشک تاکتیکی اسکندر را در کالینگراد در مجاورت مرزهای لهستان اعلام و اجرایی نمود؛ این برنامه بخشی از پروژه مقابله با سامانه های ضد موشکی امریکا در مرکز و جنوب اروپا است. از محورهای مهم همگرایی طرفین مشارکت در تامین انرژی اروپا می باشد در عین حال که یکی از موضوعات مهم همکاری و همگرایی طرفین نزاع دولت‌های ارمنستان و جمهوری آذربایجان است که احترام بیشتری برای روسیه قائلند ؛ زیرا توقف جنگ و خو‌ن‌ریزی در قفقاز جنوبی را مدیون شخص پوتین هستند در عین حال ترکیه با حمایت لجستیک و تمام عیار از آذربایجان توانست حضور خود در منطقه را تثبیت و تقویت نماید.

نگاه دو کشور در حوزه دریای سیاه چه تفاوت ها و همانندی هایی دارد؟

سرنوشت ژئوپلتیک دریای سیاه سرنوشتی متناقض است؛ اگرچه در تاریخ معاصر، ۱۵۰ سال اخیر این منطقه از درگیری‌ های شدید مبرا بوده است. پس از فروپاشی بلوک کمونیست، تحولات بزرگ و تلاش برای بازگرداندن توازن قدرت در منطقه شروع شده است. هزاران سال پیش، دریای مدیترانه از بستر طبیعی دریای سیاه سرریز نموده و دریای بزرگ مدیترانه نامیده شده است؛ اما با لغو سلطه مطلق شوروی سابق و ترکیه، بازسازی صحنه تقابل بین «شرق جدید» و «غرب جدید» پیکربندی نوینی را به منطقه بخشیده است. این منطقه تنوعی از کشورها با فرهنگ، دین، ملل و اقوام مختلف است؛ در غرب و جنوب، کشورهای رومانی، بلغارستان و ترکیه عضو ناتو هستند؛ در شمال، با مرز نامشخص اوکراین و روسیه، ضریب قابل‌ توجهی از بی‌ ثباتی و ناامنی وجود دارد. بحران‌‌های تاریخی زیادی در منطقه تجربه‌ شده که  خیلی هم منجمد نیستند و همیشه می‌ توانند دوباره در منطقه وسیع‌ تری از دریای سیاه فوران کنند: ترانسیستریا، اوستیا، آبخازیا، قره ‌باغ و دونباس. نوسازی زیرساخت‌ ها و تجهیزات نظامی روسیه در شمال دریای سیاه، این منطقه را به سنگر استراتژیک جنوبی فدراسیون روسیه تبدیل می ‌کند که برای جلوگیری از پیشروی و نفوذ غرب در قسمت شرقی قاره اروپا، در نزدیکی مرزهای روسیه و در مجاورت آن طراحی‌ شده است.

اختلاف های ترکیهو روسیه را در حوزه نگاه اوکراین چه می دانید؟

اولویت مهم روسیه جلوگیری از تشدید اوضاع در دونباس در شرق اوکراین است و در حالیکه در سال ۲۰۲۰ میلادی دستیابی به پیشرفت قاطع در حل منازعات در شرق اوکراین میسر نشد. به احتمال زیاد شاهد هیچ تغییر اساسی نخواهیم بود. حفظ حداقل آنچه که قبلاً بدست آمده است اهمیت بیشتری دارد  ثبات در خط تقابل بین نیروهای جمهوری خلق دونتسک و لوگانسک و نیروهای مسلح اوکراین، اجرای توافق نامه آتش بس توسط طرفین، ادامه تبادل زندانیان و بازداشت شدگان. فعلا اولویت اصلی روسیه چشم انداز رشد بیشتر و امکان تقویت تجهیزات و توان دریایی است. این در حالی است که موضع ترکیه حمایت از اکراین و تداوم عدم به رسمیت شناختن الحاق کریمه از سوی روسیه می باشد

نوع همانندی ها و اختلافات ترکیهو روسیه در نگاه به یونان، مدیترانه شرقی، مصر و اسرائیل چیست؟

منطقه مدیترانه بخشی از یک پازل و مثلث سه دریای سیاه ، اژه و مدیترانه می باشد که از دیر باز نقش مهمی در بزرگترین تحولات بین المللی ، دو جنگ جهانی در قرن بیستم و غیره داشته و یکی از مناطق کلیدی برای تسلط راهبردی بر سه قاره آسیا ، اروپا و آفریقا می باشد و در دوران جنگ سرد این منطقه بین دو ابر قدرت وقت تقسیم شده بود. مجاورت دریای مدیترانه با سه قاره و نزدیکی با کشورهای یونان، سوریه، لبنان، فلسطین اشغالی، مصر و خصوصا ترکیه دلایل محکمی هستند تا این ناحیه را به یکی از مناطق مهم و راهبردی با موقعیت جغرافیایی خاص در دنیا تبدیل کنند و محل تقابلی برای رویکردهای سیاسی و امنیتی کشورهای قدرتمند اروپایی ، روسیه و حتی چین و آمریکا بدل شود. در یک چشم انداز کلی دریای مدیترانه به دلیل اهمیت ژئوپلتیکی و همچنین دارا بودن منابع نفت و گاز مورد توجه ویژه کشور‌های ساحلی و همچنین برخی کشور‌های فراساحلی شده است. مدیترانه دریایی نیمه محصور است که با ۲۱ کشور احاطه شده است. اکثر کشور‌های ساحلی به جز منطقه بین ترکیه و یونان دریای سرزمینی خود را مشخص کرده‌اند و کشف منابع جدید در منطقه و تحرکات و توافقات ترکیه در لیبی بر اهمیت تحولات این منطقه افزوده است امری که موجب مداخله قدرت های بزرگ و کشورهای تاثیرگذار اروپایی بویژه آلمان و فرانسه در آخرین کشمکش های لفظی آنکارا و آتن شده است. در شرایط موجود روسیه در حال تقویت لجستیک خود بوده است.

در بعد نظامی،ترکیه در فوریه ۲۰۱۹ با مشارکت ۱۱۷ کشتی و تعداد زیادی هواپیمای جنگنده، مانور دریایی گسترده‏ ای را به نام میهن آبی در دریای اژه و مدیترانه برگزار کرد. این مانور که بزرگ‏ترین مانور دریایی در تاریخ ترکیه بود، موضع سرسختانه این کشور با تکیه بر برتری نظامیش را به نمایش گذاشته و پیامی ویژه برای آتن، قبرس و اتحادیه اروپا مبنی ‏بر مصمم بودن آنکارا در اجرای دکترین میهن آبی و اعمال حاکمیت در حریم دریایی ترسیم شده در این دکترین به همراه داشت. ترکیه خود را متولی و مدافع حقوق ترک‎ های قبرس، از جمله در حوزه منطقه انحصاری اقتصادی در شرق مدیترانه می ‏داند. نتیجه این سیاست در صحنه میدانی، جلوگیری از اکتشافات گازی قبرس در آب‏ های شمال قبرس، بعضاً با اعمال زور، بوده است. سیاست روسیه در قبال تنش های قبرسی بر محور حمایت از نیکوزیا متمرکز است. چرا که شرکت های روسی در این کشور سرمایه گذاری عمده نموده و طرفین وجه مشترک ارتدکسی هم دارند.

پس از تقویت و ثبات نقش روسیه در تحولات بین المللی بویژه اوضاع چالشی خاورمیانه بویژه سوریه، تل آویو رویکرد  خاصی را به روابط با روسیه دنبال می نماید. دو طرف در موضوعات مهمی اشتراک و منافع مشترک دارند و برای تقویت تعاملات خود از مولفه های قابل توجهی برخوردارند. اسرائیلی ها و روس ها می توانند از داشتن روابطی خوب برمبنای مبادلات اقتصادی مستحکم خرسند باشند. نزدیک به یک میلیون شهروند اسرائیلی دارای اصالت روسی یا سرزمین های اقماری اتحاد جماهیر شوروی سابق هستند و شمار زیادی از آنان به آنجا رفت و آمد دارند. یکی از حوزه های مهم همکاری طرفین بخش دفاعی ، امنیتی و اطلاعاتی  است. مسکو و تل‌آویو نوعی همکاری نظامی- فنی سودبخش را در زمینه هواپیماهای بدون سرنشین گسترش داده اند؛ اسرائیل بیش از آن که خواهان یک اتحاد باشد، درواقع می خواهد با روسیه به مشارکتی دست یابد که برای تنوع راهبردی به کارش آید. سلطان اردوغان از طرفی در تصمیمات اخیر خود در مسیر منافع ملی با تمرکز بر عقلانیت؛ غرور و توهم را به فراموشی سپرده و از طرف دیگر در رویکردی افراطی برای حفظ بقا و تامین منافع اقتصادی، بخشی از ارزش های اسلامی خود در مصالحه با رژیم صهیونیستی را زیر پا گذاشتند.

رویکردهای همگرا و واگرای ترکیه روسیه در حوزه نگاه به بحران عراق و سوریه چیست؟

اولویت روسیه؛ آغاز اصلاحات اقتصادی و سیاسی در سوریه است هم چنین می‌خواهد از اجرای برنامه توسعه سوریه برای سال های آینده حمایت نماید در حالی که ترکیه به دنبال تقویت مواضع نیروهای طرفدار خود در اراضی متصرفه می باشد با همه این احوال مواضع طرفین در بسیاری از موضوعات مهم از جمله سوریه، لیبی، مدیترانه شرقی، ناگورنو قره باغ، کریمه و سایر موارد به طور قابل توجهی متفاوت است. موفقیت سیاست خارجی روسیه در سال ۲۰۲۱ میلادی توانایی جلوگیری از تشدید روابط با  ترکیه، بدون دادن امتیازات بیش از حد به رهبری ترکیه خواهد بود. آنکارا پس از اختلافات بسیار با روسیه در مساله سوریه وارد مثلث همکاری آستانه شد، آنهم با کارشکنی های فراوان، درگیریهای دو کشور در لیبی نیز یک بعد دیگر از نبرد نفوذ در منطقه را بین دو قدرت روسیه و ترکیه نمایان‌تر می‌کند. باختصار می‌توان گفت حضور امنیتی و نظامی روسیه در خاورمیانه با روند ثبات و رویکرد تهاجمی، از طرفی بدنبال تقویت نقش و ایفای بازیگری در تحولات با بهره گیری از قدرت سخت و حضور نظامی در کنار نزولی نمودن نقش و قدرت تاثیرگذاری آمریکا در تحولات غرب آسیا است! چرا که آمریکایی‌ها راهبرد اساسی و درازمدت محدود نمودن روسیه در مناطق پیرامونی بویژه آسیای مرکزی و خاورمیانه را با جدیت دنبال می نمایند. و از سوی دیگر هدف بهره گیری از امکانات حضور نظامی و سیاسی منطقه‌ای برای گسترش تعاملات اقصادی و بازرگانی و گرفتن سهم اساسی در فرایند بازسازی سوریه در سال‌های آینده توامان با بسترسازی ایجاد پایگاههای نظامی و دریایی بیشتر در خاورمیانه برای رصد و مواجهه آمریکایی ها دهها پایگاه نظامی آمریکا در خلیج فارس و مهمتر تهاجم بیرون از خانه به جنبش افراطی گری اسلامی و وهابیت از طریق  مقابله با گروههای تروریستی و افراطی داعش دنبال می نماید.

به نظر شما ترکیه و روسیه در آینده به سوی روابطی واگرا حرکت خواهند کرد یا همگرا؟

با توجه به ویژگی های فردی و کاریزماتیک رهبران دو کشور این پیش بینی وجود دارد که روابط طرفین بیش از واگرایی به سمت همگرایی پیش خواهد رفت. چرا که طرفین در موضوعات مهم روابط با ناتو؛ تحولات قره باغ؛ حفظ انحصار در تامین انرژی اروپا ؛ مدیریت روند تحولات در شرق مدیترانه ؛ مشارکت فعال در بحران خاورمیانه و نوع روابط با جمهوری اسلامی ایران به حمایت و رفتارهای تاکتیکی متقابل نیاز دارند.