گروه گزارش/ سردبیر: در سده چهارم هجری قمری، جغرافی‌دان نام‌آشنای جهان اسلام، ابن‌حوقل، در اثر خود صورة ‌الارض از کوهی در کنار دریای کاسپین و مقابل رشته‌کوه قفقاز نام می‌برد که آن را «سیاه کویه» خوانده است. این اشاره ساده، شاید کلید گمشده‌ای باشد برای رمزگشایی از نام امروزین پایتخت جمهوری آذربایجان، باکو.

برای فهم بهتر این نام، باید به پسوند «کویه» توجه کرد؛ واژه‌ای که در زبان‌های ایرانی کهن به معنای «کوه» به کار می‌رفته و در نام‌های جغرافیایی متعدد برجای مانده است: شادکویه، گرکویه، زرین‌کویه، مماکویه، چاه‌کویه و ده‌ها نام مشابه که همگی به جغرافیا و توپوگرافی مرتبط‌اند. در این میان، واژه «سیاه‌کویه» با نام باستانی «باکویه» یا «بادکویه» پیوندی تاریخی و معنایی پیدا می‌کند.

باکویه؛ نامی گم‌شده در منابع کهن

نکته مهم در ریشه‌یابی نام «باکو»، بازگشت به متون تاریخی است. منابع متعددی همچون معجم‌البلدان یاقوت حموی، آثار البلاد زکریای قزوینی، و جامع‌التواریخ خواجه رشیدالدین فضل‌اله، از این شهر با نام‌های باکویه یا بادکویه یاد کرده‌اند. حتی در نوشته‌های جغرافی‌دانان دوره صفوی نیز این صورت‌های قدیمی دیده می‌شود. چنین شواهدی نشان می‌دهند که شکل نخستین واژه‌ی «باکو»، ترکیبی بوده از جزء نخست (با / باد / بغ) و جزء دوم (کویه = کوه). اما تردیدی نیست که جزء دوم آن، «کویه»، همان «کوه» در زبان پارسی‌ میانه و فارسی کهن است. سؤال اصلی مربوط به جزء نخست واژه است: آیا «با» به معنای «باد» است؟ یا «بغ» به معنای خدا؟ و یا حتی اشاره‌ای به موقعیت جغرافیایی؟

بادکویه؛ شهر بادها

یکی از محتمل‌ترین فرضیات، ریشه‌یابی واژه «باکو» از ترکیب «باد + کویه» است. منطقه باکو به‌دلیل موقعیت خاص جغرافیایی، همواره به بادهای شدید و مستمر شهرت داشته است. چنان‌که هنوز نیز، بادهای موسوم به «باد شمال» و «باد خزر» چهره اقلیمی منطقه را تعیین می‌کنند. این برداشت با صورت‌های تاریخی چون «بادکوبه» یا «بادکویه» هم‌راستا است.

از سوی دیگر، برخی پژوهشگران جزء نخست «با» را به ریشه «بغ» یا «باه» در زبان اوستایی و پارسی میانه مربوط می‌دانند، به معنای خداوند یا فرّه ایزدی، که در واژگانی چون بغداد (بغ+داد) یا بیستون (بغ+ستون) نیز دیده می‌شود. در این دیدگاه، باکویه می‌توانست معنایی همچون «کوه مقدس» یا «کوه خدا» داشته باشد.

ماکویه، نمونه‌ای دیگر از واژه‌شناسی ایرانی

تجربه واژه‌هایی همچون ماکو که در متون تاریخی به صورت «ماکویه» آمده است، نمونه‌ای گویاست که نشان می‌دهد نام‌هایی چون باکو نیز احتمالاً مسیر زبانی مشابهی طی کرده‌اند. نام «ماکویه» در نزهة‌القلوب قزوینی یا تاریخ عالم‌آرای عباسی به‌روشنی دیده می‌شود. پسوند «کویه» در این نام نیز بی‌گمان نشانه‌ای از پیوند جغرافیایی و زبانی با ریشه‌های ایرانی است.

«باکو»؛ میراث یک نام ایرانی؟

با کنار هم گذاشتن شواهد تاریخی، جغرافیایی و واژه‌شناسی، می‌توان با اطمینان گفت که نام «باکو» در اصل همان باکویه یا بادکویه بوده است. واژه‌ای مرکب از جزء ایرانی «کویه» به معنای کوه، که هم در منابع عربی سده‌های میانه ثبت شده و هم در ساختار زبانی و جغرافیایی منطقه ریشه دارد. درباره جزء نخست، دیدگاه «باد» به دلیل شرایط اقلیمی ناحیه قوی‌تر به نظر می‌رسد، اما فرضیه‌های دیگر نیز ارزش بررسی دارند.

در نهایت، ریشه‌یابی نام «باکو» نه‌تنها بخشی از تاریخ زبان و فرهنگ ایران‌زمین را روشن می‌سازد، بلکه یادآور این نکته است که مرزهای زبانی و فرهنگی، بسیار فراتر از تقسیمات سیاسی امروزند. واژه‌ها، همانند رودها، تاریخ را در خود حمل می‌کنند.

توضیح تصویر: بنای معروف به برج دختر در منطقه تاریخی باکو که یادگاری از دوره ساسانیان است