گروه تاریخ: رییس‌جمهور ترکیه طی سخنانی در یادبود شهدای ملت تُرک، از برخی شهرهای خاورمیانه نام برده و در این میان نام تبریز را نیز بر زبان رانده است! هرچند نیت اردوغان بر ما پوشیده نیست، اما دست بر قضا، این بار در اشاره به تبریز چندان به بیراهه نرفته است، چراکه تبریز بزرگ‌ترین قتلگاه ینی‌چریان عثمانی بوده و نام این شهر همواره یادآور کشتار گستردۀ سربازان عثمانی است.

در سال ۹۹۳ هجری، تبریز به اشغال ترکان عثمانی در آمد و شهرهای آذربایجان تا دو دهه صحنه‌ی قتل‌عام مردم، ویرانی شهرها و به اسارت بردن اهالی بود. در سال ۱۰۱۲ هجری شاه عباس بزرگ حرکت خود را برای آزادسازی آذربایجان آغاز کرد و به زودی بیگانگان را از آذربایجان بیرون راند.

آزادسازی تبریز، خشم فروخفته‌ی مردم را بیدار کرد و آتش انتقام را شعله‌وار ساخت. مردم تبریز دست به کشتار گسترده‌ی سربازان عثمانی زدند، این در حالی بود که شاه عباس بزرگ با سیاست بخشودگی سپاهیان دشمن، می‌کوشید آنان را با خود همراه کند.

اما نفرت مردم تبریز از عثمانی‌ها چنان عمیق بود که بخشندگی شاه عباس بزرگ، مانع از انتقام خونین مردم از عثمانیان نشد. مردم تبریز، هر جا که ینی‌چریان را می‌دیدند، آنان را بازداشت کرده و در پیشگاه سربازان ایران و شاهنشاه صفوی قربانی می‌کردند. هنگامی که تبریزیان از سیاست شاه عباس بزرگ آگاهی یافتند، عثمانی‌ها را در خفا و به دور از چشمان شاه عباس بزرگ می‌کشتند و سپس سرهایشان را به شاه پیشکش می‌کردند. (۱) پیترو دلاواله جهانگرد ایتالیایی و شاهد عینی این حوادث، در سفرنامۀ خود نگاره‌ی تاریخی و بسیار مهمی دارد که در آن مردم تبریز در حالی که سرهای برید‌ی عثمانی‌ها را افراشته‌اند دیده می‌شوند.(۲)

اما یکی از دلخراش‌ترین تصاویرِ تاریخی از انتقام خونین و بی‌رحمانه‌ی مردم تبریز از عثمانی‌ها، در کشتار آن گروه از ینی‌چریان است که با دختران تبریزی ازدواج کرده بودند و توسط آن دختر یا خویشاوندانش به قتل می‌رسیدند. فراتر از این، اروپایی‌هایی که شاهد عینی این رویدادها بودند، گزارش داده‌اند که حتی برخی زنان تبریزی فرزندان حاصل از ازدواج‌های اجباری با سربازان عثمانی را به قتل می‌رساندند تا یادگاری از آنان در تبریز برجای نماند!

 اسکندربیگ ترکمان در این باره می‌نویسد: «تبریزیان در این ماده [کشتار سربازان عثمانی] به نوعی مبالغه نمودند که جمعی را در عوض بیست سال با تبریزی وصلت کرده دختر تبریزی در خانه داشتند و از او فرزندان به هم رسیده بود، پدر و برادر و اقوام آن دختر قرابت سببی را منظور نداشته، ایشان را از زوجات و فرزندان جدا کرده به قتل می‌رسانیدند.(۳)

آنتونیو دو گوا سفیر اسپانیا در دربار شاه عباس بزرگ،که شاهد آزادسازی تبریز بوده است، در مشاهدات خود اشاره دارد، بسیاری از مردم به مناسبت آزادسازی این شهر، سرهای بریده شدۀ عثمانی‌ها را برای شاه هدیه می‌بردند. آنچه که باعث حیرت فوق‌العادۀ دوگوآ شد، آن بود ‌که مادران تبریزی فرزندان خود از مردان عثمانی را می‌کشتند، چون بر این باور بودند که حتی نباید خاطره‌ای از چنین نسل شیطانی باقی بماند.(۴)

هرچند که تاریخ آذربایجان گواهی می‌دهد این سرزمین هرگز در برابر عثمانی‌ها به زانو در نیامده است، و هرچند شهادتی از سده‌ی هفتم هجری در دست داریم که برمبنای آن سرنوشت تبریز چنان است که ترکان عثمانی هرگز بر آن چیره نشوند (۵) اما آنچه اردوغان بر زبان آورده است و چیزهایی همانند آن، که گاهی از زبان دشمنان ایران به گوش می‌رسد، ما را به یادِ این برگ‌های غم‌انگیز تاریخ می‌اندازد و این هشدار را می‌دهد که مانند پیشینیان خود، لاجرم باید آماده‌ی رقم زدن دوباره‌ی تاریخ باشیم!!/ حجت یحیی‌پور

یادداشت‌ها:

۱- اسکندر بیگ ترکمان؛ تاریخ عالم آرای عباسی، جلد دوم، به کوشش فرید مرادی، تهران: نگاه، ۱۳۹۰، ص ۷۹۳٫

۲- PIETRO della VALLE (). REIZEN Van de deurluchtige REIZIGER, edelman van Romen, in veel voorname gewesten des Werelts gedaan, vol.2. p 181.

۳- اسکندر بیگ ترکمان؛ تاریخ عالم آرای عباسی، جلد دوم، به کوشش فرید مرادی، تهران: نگاه، ۱۳۹۰، ص ۷۹۳٫

۴- Antonio de Gouvea (n.d). Relaçam em que se tratam as guerras e grandes victorias que alcançou o grãde Rey da Persia Xá Abbas do grãno Turco Mahometto, & seu filho Amethe, Lisboa. P 87.

۵- زکریا بن محمد قزوینی؛ آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمۀ محمد مراد بن عبدالرحمان، جلد دوم، تصحیح محمد شاهمرادی، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۹۵، ص ۶۲٫