گروه گزارش: شاهنامه‌خوانی، هنری است که ریشه در تاریخ و فرهنگ ایران‌زمین دارد. در این هنر، شاهنامه فردوسی، حماسه ملی ایران، به صورت روایی و با لحنی حماسی و آهنگین خوانده می‌شود. سرزمین آذربایجان و مناطق قفقازی آن سوی ارس که تا چندی قبل در دایره‌ی مرزهای جغرافیایی ایران قرار داشتند، نیز با داشتن تاریخی غنی و فرهنگی پربار، از مناطقی هستند که شاهنامه‌خوانی در آنها جایگاه ویژه‌ای داشته است!

جایگاه والای شاهنامه در فرهنگ مردم آذربایجان

آذربایجان و مناطق قفقازی آن سوی ارس همواره با فرهنگ و ادبیات فارسی پیوند داشته‌اند. شاهنامه نیز به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار ادبی فارسی، در فرهنگ مردم آذربایجان نفوذ کرده و جایگاه ویژه‌ای یافته است. این شاهکار ادبی به عنوان نمادی از هویت ملی ایرانی، در تقویت حس ملی‌گرایی در میان مردم آذربایجان نیز نقش داشته است.

روایت‌های حماسی شاهنامه، با مضامین پهلوانی و جوانمردی، همواره برای ملت ایران از جمله مردم آذربایجان جذاب بوده و خواهد بود. به طوری که این روزها هم شاهد احیای سنت دیرینه‌ی شاهنامه‌خوانی در شهرهای مختلف آذربایجان از جمله تبریز هستیم. امری که به همت دکتر جواد رنجبر درخشی‌لر، شاهنامه‌پژوه تبریزی در حال انجام است.

تطبیق شاهنامه با فرهنگ و باورهای مردم آذربایجان

۱- شخصیت‌های آرمانی: شخصیت‌های حماسی شاهنامه نظیر رستم، سهراب، اسفندیار و… در فرهنگ مردم آذربایجان به عنوان نمادهای شجاعت، جوانمردی، وطن‌دوستی و پهلوانی شناخته می‌شوند. به عنوان نمونه باید شاه اسماعیل صفوی را نام برد که در زمان تاجگذاری خود در تبریز، خود را با القاب و عناوینی مورد خطاب قرار داد که همگی جزو شخصیت‌های معروف و مشهور شاهنامه بودند.

۲- مضامین مشترک: مضامین بنیادین شاهنامه مانند عشق به وطن، مبارزه با ظلم و ستم، اهمیت خانواده و دوستی، با ارزش‌های فرهنگی و اخلاقی مردم آذربایجان هم‌سو بوده و از این رو در میان آن‌ها محبوبیت یافته است.

۳- پیوند تاریخی: برخی از رویدادهای تاریخی که در شاهنامه به آن‌ها اشاره شده است، با تاریخ و فرهنگ آذربایجان نیز ارتباط دارند. این ارتباط تاریخی، پیوند میان مردم آذربایجان و شاهنامه را تقویت کرده است.

شاهنامه‌خوانی در آذربایجان

شاهنامه‌خوانی در آذربایجان سابقه‌ای طولانی دارد و از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است. به طوری که شاهنامه‌خوانی اغلب در مراسم و جشن‌های مختلف، مانند نوروز، یلدا و مراسم مذهبی، اجرا می‌شد. شاهنامه‌خوانان در آذربایجان، با صدای رسا و لحنی حماسی، به روایت داستان‌های شاهنامه می‌پرداختند و نقش مهمی در حفظ و انتقال این میراث فرهنگی بر عهده‌ی آنان بود که الحق و الانصاف خوب عهده‌دار مسئولیت تاریخی بودند.

مادام ژان دیولافوا، باستان شناس فرانسوی که در سال ۱۸۸۷ میلادی گذرش به تبریز افتاده بود، درباره‌ی جایگاه شهنامه و شاهنامه‌خوانی در می‌نویسد: «…عده‌ای از روستاییان جمع شده و درویشی برای آنها نقالی می‌کرد، درویش با حرکات و اشارات مخصوص به خود جنگها و فتوحات و رشادت‌های رستم، پهلوان دلیر ایران را برای آنها شرح می‌داد. روستاییان  از شنیدن سرگذشت این پهلوان نامی بی‌نهایت لذت می‌برند…» (ژان دیولافوا، ایران کلده و شوش، ص۵۰)

اهمیت حفظ و احیای شاهنامه‌خوانی در آذربایجان

۱- حفظ هویت فرهنگی: شاهنامه‌خوانی به عنوان بخشی از هویت ایرانیِ آذربایجان، باید حفظ و احیا شود.

۲- تقویت زبان فارسی: شاهنامه‌خوانی به تقویت زبان فارسی و ادبیات کلاسیک کمک می‌کند. آذربایجانی که خود به مدت چهار قرن، مهد حفظ و صیانت از زبان پارسی بوده است باید دوباره این وظیفه تاریخی را در دوران معاصر برعهده بگیرد.

۳- ارتباط با گذشته: شاهنامه‌خوانی باعث ایجاد ارتباط بین نسل‌های مختلف و انتقال ارزش‌های اخلاقی و انسانی به نسل جوان می‌شود.

۴- توسعه گردشگری فرهنگی: برگزاری مراسم شاهنامه‌خوانی می‌تواند به توسعه گردشگری فرهنگی در آذربایجان کمک کند.

چالش‌ها و راهکارها

با وجود اهمیت بالای شاهنامه‌خوانی، این هنر با چالش‌هایی نیز روبرو است. از جمله:

۱-کاهش علاقه جوانان: یکی از مهم‌ترین چالش‌ها، کاهش علاقه نسل جوان به شاهنامه‌خوانی است.

۲- کمبود منابع مالی: حمایت مالی کافی برای برگزاری مراسم و آموزش شاهنامه‌خوانی، یکی دیگر از چالش‌های این هنر است.

اما برای مقابله با این چالش‌ها، چه باید کرد؟

۱- ترویج شاهنامه‌خوانی در مدارس: آموزش شاهنامه‌خوانی در مدارس می‌تواند به افزایش علاقه جوانان به این هنر کمک شایانی کند.

۲- برگزاری جشنواره‌های شاهنامه‌خوانی: برگزاری جشنواره‌های ملی و منطقه‌ای شاهنامه‌خوانی، می‌تواند به معرفی این هنر به عموم مردم کمک کند.

۳- حمایت مالی از شاهنامه‌خوانان: حمایت مالی از شاهنامه‌خوانان حرفه‌ای و برگزاری دوره‌های آموزشی، می‌تواند به حفظ و توسعه این هنر کمک کند.

۴- استفاده از رسانه‌های اجتماعی: استفاده از رسانه‌های اجتماعی برای معرفی شاهنامه‌خوانان و آثار آن‌ها، می‌تواند به گسترش این هنر کمک کند.

در پایان باید گفت که شاهنامه فردوسی، به عنوان یک اثر ادبی ارزشمند، در فرهنگ و ادبیات مردم آذربایجان و سرزمین‌های قفقازی ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. تطبیق این حماسه با فرهنگ و باورهای مردم آذربایجان، نشان از عمق و پایداری این اثر در طول تاریخ است. با اتخاذ راهکارهای مناسب، می‌توانیم شاهنامه‌خوانی را در آذربایجان حفظ و احیا کرده و آن را به نسل‌های آینده منتقل کنیم.