گروه گزارش: کتاب «فراز و فرود فرقه‌ی دموکرات آذربایجان» اثر جمیل حسنلی، یکی از منابع ارزشمند برای مطالعه‌ی رویداد مهم فرقه‌ی دموکرات پیشه‌وری در تاریخ معاصر ایران محسوب می‌شود. این پژوهشگر اهل باکو با اتکا بر اسناد آرشیوی به خصوص اسناد منتشر شده از دوران شوروری، و تحلیل‌های دقیق، تصویری روشن و چند بعدی از این دوره‌ی تاریخی ارائه می‌دهد.

نقاط قوت کتاب

این کتاب تلاش کرده تمامی ابعاد رویداد فرقه‌ی دموکرات پیشه‌وری از جمله پیشینه‌ی تاریخی، تشکیل حکومت خودمختار، اهداف و برنامه‌های فرقه، نقش قدرت‌های بزرگ، دلایل شکست و پیامدهای آن را موشکافی و روایت کند. نویسنده هم به زعم خود تلاش دارد تا با استفاده از روش‌های تحقیق علمی و استناد به منابع معتبر، به تحلیل دقیق وقایع بپردازد.

کتاب صرفاً به جنبه‌های سیاسی محدود نشده و ابعاد اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی رویداد را نیز با زبانی ساده و روان مورد بررسی قرار داده است تا مخاطبان بیشتری را بتواند تحت پوشش قرار دهد.

از دیگر نقاط قوت این کتاب می‌توان به بهره‌گیری از اسناد آرشیوی معتبر، به ویژه اسنادی که برای اولین بار منتشر شده‌اند، اشاره کرد که به خواننده امکان می‌دهد تا درک عمیق‌تری از رویدادهای آن دوره داشته باشد.

به نظر می‌رسد «جمیل حسنلی» که خود اهل جمهوری باکو است، تحلیل‌های دقیقی، به ویژه در مورد دلایل شکست فرقه‌ی دموکرات و نقش قدرت‌های بزرگ ارائه داده است که از نقاط قوت این کتاب محسوب می‌شود.

این کتاب به بررسی روابط بین‌المللی و نقش قدرت‌های بزرگ در این رویداد پرداخته و به خواننده کمک می‌کند تا فراتر از ایران آن روز، درک جامع‌تری از تحولات منطقه‌ای نیز داشته باشد.

نقدهای وارد بر کتاب

اما در کنار نقاط قوتی که برای این کتاب عنوان شد، انتقادات اساسی نیز نسبت به این کتاب وارد است. از جمله این که:

۱- کتاب رویکردی مغرضانه دارد و به برخی از جنبه‌های منفی فرقه دموکرات پیشه‌وری کمتر پرداخته است. به عبارتی دیگر نویسنده خواسته با عنوان کردن مسائل مربوط به تشکیل و سقوط فرقه دموکرات پیشه‌وری، عقاید و نظرات خود را درباره‌ی یکپارچه بودن جمهوری آذربایجان (اران و شروان) و آذربایجانِ ایران در گذشته، و همگون و یکی بودن مردم دو منطقه از لحاظ فرهنگ و تمدن و زبان و سابقه‌ی تاریخی بیان کند!

جمیل حسنلی درباره‌ی اعضای فرقه دموکرات چنین می‌نویسد «فرقه دموکرات آذربایجان که تبلور آرمان‌های آزادی خواهانه ملی خلق بود، راه پر تشنجی را پیمود. تشکیل این حزب بر اساس خواست‌های ملی و نه صنفی، حادثه‌ی مترقیانه به حساب می‌آید. هزارن فرد میهن دوست و صادق آذربایجانی سرنوشت خود را با فرقه دموکرات آذربایجان گره زدند. در رهبری این حزب اشخاص بسیار کاردان و مومن گرد آمده بودند.»

در خصوص این ادعای حسنلی، به استناد نوشته‌ی آقای دکتر جهانشاهلو‌ افشار که خود از نوجوانی عضو گروه کمونیستی موسوم به ۵۳ نفر و سپس عضو فعال حزب توده و سرانجام معاون اول پیشه‌وری بوده باید گفت که او به‌صراحت می‌نویسد «…در کادر رهبری فرقه دموکرات به‌جز چند نفر آدم سالم و صالح ولی فریب خورده، بقیه عبارت بودند از افراد ماجراجو، دزد، ناصالح که بیش‌ترشان را افراد مهاجر و دست‌نشاندگان شوروی تشکیل می‌دادند…»

۲- از دیگر نقدهایی که نسبت به کتاب جمیل حسنلی وارد است این که؛ نویسنده بیش از حد به اسناد شوروی تکیه کرده و در این ارتباط برخی از ابعاد دیگر رویداد را نادیده گرفته است. از جمله روایات دست اولی که خود بزرگان و مردم آذربایجان در این خصوص بعدها گردآوری و به چاپ رسانده‌اند. در قریب به اتفاق این خاطرات به نقش پررنگ مردم آذربایحان در برهم پیچیدن طومار اعضای فرقه قبل از ورود ارتش پرده برداشته شده است. هر چند اتکای حسنلی به اسناد شوروری، نشان داده است که این فرقه کاملا به شوروری وابسته و بر اساس رهنمون و هزینه‌های نظامی و مالی آنها توانست به مدت یک سال بر آذربایجان مسلط شود.

و نتیجه این که؛ کتاب «فراز و فرود فرقه‌ی دموکرات آذربایجان» یک اثر مهم برای مطالعه‌ی بخشی از دوره‌ی تاریخی ایران است. اما با وجود برخی انتقادات اساسی که نسبت به کتاب مطرح شد، باید گفت که  این کتاب به عنوان یکی از معتبرترین منابع در این زمینه شناخته می‌شود و به خواننده کمک می‌کند تا درکی عمیق‌تر از رویدادهای پیچیده و تأثیرگذار فرقه‌ی دموکرات پیشه‌وری به خصوص نقش اساسی دولت کمونیستی شوروری در ایجاد و رهبری این فرقه پیدا کند.