گروه فرهنگ و ادب/ شیوا صفری: با این که نام تبریز (به عنوان یکی از بزرگترین و تاریخی‌ترین شهرهای ایران) از دیرباز در کتب تاریخی و ادبیات فارسی ذکر شده است، اما ریشه‌ی این نام، همچون هاله‌ای از ابهام، در گذر زمان به دست فراموشی سپرده شده است. در این ارتباط نظریات متعددی ذکر شده است که هر کدام بر اساس شواهد و قرائن تاریخی و زبانی مطرح شده‌اند:

به عنوان نمونه برخی از مورخان معتقدند که نام تبریز از کلمه «تابریز» در زبان یونانی به معنای «محل گرم» یا «محل تب» گرفته شده است. این نظریه بر اساس وجود چشمه‌های آب گرم در نزدیکی تبریز مطرح شده است. همچنین نظریه‌ی دیگری ریشه‌ی نام تبریز را به زبان پهلوی مرتبط دانسته و می‌گوید نام تبریز از کلمه «تَپَریزَک» به معنای «محل گرم» یا «محل تابستان» مشتق شده است.

گروه فرهنگ و ادب طرح نو تلاش کرده در این مطلب کوتاه معتبرترین دیدگاه درباره‌ی نام تبریز را بررسی کند.

ﺍﮐﺜﺮ ﻣﺤﻘﻘﺎﻥ ﺭﯾﺸﻪ‌ی نام تبریز ﺭﺍ ﺩﺭ ﺯﺑﺎﻥﻫﺎﯼ ﮐﻬﻦ ﺍﯾﺮﺍﻧﯽ می‌دانند!

 ﻭﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﻪ ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺑﻪ ﺩﻭﺭﺍﻥ ﭘﯿﺶ ﺍﺯ ﺍﺳﻼﻡ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮﺩﺩ. ﺍﮐﺜﺮ ﻣﺤﻘﻘﺎﻥ ﺭﯾﺸﻪ ﺍﯾﻦ ﻧﺎﻡ ﺭﺍ ﺩﺭ ﺯﺑﺎﻥﻫﺎﯼ ﮐﻬﻦ ﺍﯾﺮﺍﻧﯽ ﺩﺍﻧﺴﺘﻪﺍﻧﺪ. ﺁﻧ ﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺍﺯ ﺷﻮﺍﻫﺪ ﻣﺘﻌﺪﺩ ﺗﺎﺭﯾﺨﯽ، ﺯﺑﺎﻥﺷﻨﺎﺳﯽ، ﻗﻮﻡﺷﻨﺎﺳﯽ ﻭ ﻣﺘﻮﻥ ﮐﻬﻦ ﻭ ﻧﻈﺮ ﺷﺮﻕﺷﻨﺎﺳﺎﻥ ﺑﺮﻣﯽآید، ﻧﺎﻡ ﺗﺒﺮﯾﺰ، ‏«ﭘﻨﻬﺎﻥﮐﻨﻨﺪﻩ ﺗﻒ ﻭ ﮔﺮﻣﺎ» ﺑﻮﺩﻩ ﻭ ﺑﺎ ‏«ﺟﻨﺒﺶﻫﺎﯼ ﺁﺗﺸﻔﺸﺎﻧﯽ ﮐﻮﻩ ﺳﻬﻨﺪ‏» ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺍﺳﺖ.

ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻭﻻﺩﯾﻤﯿﺮ ﻣﯿﻨﻮﺭﺳﮑﯽ، ﺍﯾﺮﺍﻧﺸﻨﺎﺱ، ﯾﺎﻗﻮﺕ ﺣﻤﻮﯼ ﺩﺭ ‏«ﻣﻌﺠﻢﺍﻟﺒﻠﺪﺍﻥ» ﮔﺰﺍﺭﺵ ﻣﯽﺩﻫﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﻡ ﺷﻬﺮ ﺩﺭ ﺯﻣﺎﻥ ﺩﯾﺪﺍﺭ ﯾﺎﻗﻮﺕ ﺍﺯ ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺩﺭ ﺯﺑﺎﻥ ﻣﺤﻠﯽ ‏«ﺗِﺒﺮﯾﺰ» ﺗﻠﻔﻆ ﻣﯽﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ. ﻣﯿﻨﻮﺭﺳﮑﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺍﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻠﻔﻆ ﺗِﺒﺮﯾﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﯾﺶ ﺍﯾﺮﺍﻧﯽ ﺁﺫﺭﯼ ﻗﺪﯾﻢ ﺗﻌﻠﻖ ﺩﺍﺷﺘﻪ ﺑﺎشد. ﺍﯾﻦ ﮔﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﮔﻮﯾﺶﻫﺎﯼ ﻣﻮﺳﻮﻡ ﺑﻪﮔﻮﯾﺶﻫﺎﯼ ﺍﯾﺮﺍﻧﯽ ﺟﻨﻮﺏ ﺩﺭﯾﺎﯼ کاسپین ﻭﺍﺑﺴﺘﻪ ﺍﺳﺖ. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺷﯿﻮﻩ‌ی ﻧﮕﺎﺭﺵ ﻧﺎﻡ ﺍﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺩﺭ ‏ﺯﺑﺎﻥ ﺍﺭﻣﻨﯽ ﻭ ﺗﺠﺰﯾﻪ ﻭ ﺗﺤﻠﯿﻞ صیغه‌ی ﺍﺭﻣﻨﯽ ، ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ ﻭﺍﺑﺴﺘﮕﯽ ﻭﺍﮊه‌ی ﺗَﻮﺭﯾﮋ ﺑﻪ ﺯﺑﺎﻥ ﭘﻬﻠﻮﯼ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ. ﻣﯿﻨﻮﺭﺳﮑﯽ ﺩﺭ ﭘﺎﯾﺎﻥ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﺩ ﮐﻪ ﺍﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻧﺸﺎﻥ ﻣﯽﺩﻫﺪ ﮐﻪ ریشه‌ی ﻧﺎﻡ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﺯﻣﺎﻥﻫﺎﯼ ﺑﺴﯿﺎﺭ ﺩﻭﺭ، ﺍﻭﺍﯾﻞ ﺳﻠﺴﻠﻪ‌ی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﺷﺎﯾﺪ ﻗﺒﻞ ﺍﺯ ﺍﺷﮑﺎﻧﯿﺎﻥ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮﺩﺩ.

ﺍﻫﺎﻟﯽ ﺑﻮﻣﯽ ﺁﺫﺭﺑﺎﯾﺠﺎﻥ، ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺭﺍ ﺗﻮﺭﯼ ﻣﯽﺧﻮﺍﻧﺪﻩﺍﻧﺪ

ﺑﻨﺎﺑﺮ ﮔﻔﺘﻪ‌ی ﻣﺼﻄﻔﯽ ﻣﺆﻣﻨﯽ ﺩﺭ ﺩﺍﻧﺸﻨﺎﻣﻪی ﺍﺳﻼﻣﯽ، ﺍﻫﺎﻟﯽ ﺑﻮﻣﯽ ﺁﺫﺭﺑﺎﯾﺠﺎﻥ، ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺭﺍ ﺗﻮﺭﯼ ‏(ﭼﺸﻤﻪ ﯾﺎ ﺭﻭﺩ ﮔﺮﻡ‏) ﻣﯽﺧﻮﺍﻧﺪﻩﺍﻧﺪ. ﺗﺎ ﺍﻭﺍﯾﻞ ﺳﺪﻩ ﭼﻬﺎﺭﺩﻫﻢ ﻣﯿﻼﺩﯼ ﺧﻮﺭﺷﯿﺪﯼ ﻧﯿﺰ، ﺭﻭﺳﺘﺎﯾﯿﺎﻥ ﺍﻃﺮﺍﻑ ﺗﺒﺮﯾﺰ، ﺍﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺭﺍ ﺗﻮﺭﯼ ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪﻩﺍﻧﺪ. ﺣﺘﯽ ﺩﺭ ﺣﺎﻝ ﺣﺎﺿﺮ، ﻣﺮﺩﻣﺎﻥ ﻗﻨﺒﺮﺁﺑﺎﺩ ﺩﺭ ﺍﻃﺮﺍﻑ ﺗﺒﺮﯾﺰ ، ﺑﻪ ﺍﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺗﻮﺭﯼ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ. ‏«ﺩﺭ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎﯼ ﮐﻬﻦ ‏(ﺑﺮﺍﯼ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺍﺑﻮﺍﻟﻔﺪﺍﺀ) ﻧﺎﻡ ﺍﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ‏«ﺗُﻮﺭﯾﺰ‏» ﺁﻣﺪﻩ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻫﻨﻮﺯ ﻫﻢ ﺩﺭ ﺯﺑﺎﻥﻫﺎﯼ ﮐﺮﺩﯼ ﻭ ﺗﺎﺗﯽ ‏«ﺗﻮﺭﯾﺰ‏» ﻭ ‏«ﺗُﻮْﺭﯼ‏» ﺑﻪﮐﺎﺭ ﻣﯽﺭﻭﺩ.

«ﻟﺮﺩ ﮐﺮﺯﻥ» ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺭﺍ ﮐﻠﻤﻪﺍﯼ ﺁﺭﯾﺎﯾﯽ ﻣﯽﺩﺍﻧﺪ

ﻟﺮﺩ ﮐﺮﺯﻥ ﻧﯿﺰ ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺭﺍ ﮐﻠﻤﻪﺍﯼ ﺁﺭﯾﺎﯾﯽ ﻣﺴﺘﺨﺮﺝ ﺍﺯ ﺗﺐ ﺑﻪﻣﻌﻨﺎﯼ ‏«ﮔﺮﻡ ﻭ ﻧﯿﻢ ﮔﺮﻡ‏» ﻭ ﺭﺯ ﻭ ﺭﯾﺰ ﻭ ﺭﺵ ﺍﺯ ﻣﺼﺪﺭ ‏«ﺭﯾﺨﺘﻦ‏» ﻣﯽﺩﺍﻧﺪ ﻭ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺑﻪﺳﺒﺐ ﻭﺟﻮﺩ ﭼﺸﻤﻪﻫﺎﯼ ﺁﺏﮔﺮﻡ ﻣﺠﺎﻭﺭﺵ ‏«ﮔﺮﻣﺎﺭﯾﺰ‏» ﻣﻌﻨﯽ ﮐﺮﺩﻩ ﺍﺳﺖ. ﻭﯾﻠﻬﻠﻢ ﺁﯾﻠﺮﺱ -ﺯﺑﺎﻥﺷﻨﺎﺱ ﺁﻟﻤﺎﻧﯽ – ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺭﯾﺸﻪی ﺩﻗﯿﻖ ﻭﺍﮊﻩی ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺭﺍ ﺩﺷﻮﺍﺭ ﺩﺍﻧﺴﺘﻪ ﻭ ﺍﺣﺘﻤﺎﻝ ﺩﺍﺩﻩ ﺍﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺍﺯ ﺩﻭ ﺑﺨﺶ ﺗﺐ ﻭ ﺭِﺯ، ﺑﻪﻣﻌﻨﺎﯼ ‏«ﺭﻭﺩ ﺁﺏ ﮔﺮﻡ» ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ. ﺗﭗ ﯾﺎ ﺗﻒ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ‏«ﮔﺮﻡ» ‏(ﻣﺜﻼً ﺩﺭ ﺗﻔﺘﺎﻥ) ﻭ ﺭﯾﺰ ﺑﻪﻣﻌﻨﺎﯼ ‏«ﺟﺮﯾﺎﻥﺩﺍﺷﺘﻦ ﭼﺸﻤﻪ ﻭ ﺟﻮﯼ‏» ﺍﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‏«ﮐﺎﺭﯾﺰ‏» ﻭ ‏«ﻧﯿﺮﯾﺰ‏». ﺩﺭ ﺗﻘﻮﯾﻢ ﺍﻟﺒﻠﺪﺍﻥ ‏(ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺩﺭ ۷۲۱ ﻫﺠﺮﯼ) ﺩﺭ ﺩﻭ ﺟﺎ ﺁﻥ ﺭﺍ ‏«ﺗﻮﺭﯾﺰ‏» ﺁﻭﺭﺩﻩ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺩﺭ ﺗﺎﻟﯽ ﮐﺘﺎﺏ ﻭﻓﯿﺎﺕ ﺍﻻﻋﯿﺎﻥ، ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺍﺑﻦ ﺻﻘﺎﻋﯽ ﻧﯿﺰ ‏«ﺗﻮﺭﯾﺰ‏» ﺁﻣﺪﻩ ﺍﺳﺖ. ﺩﺭ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺎﻡ، ‏«ﺗﻮﺭﯾﺰﯼ» ﻣﯽﻧﻮﺷﺘﻪﺍﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎﻥﮐﻪ ﺍﺑﻦ ﺑﻄﻮﻃﻪ ﺍﺯ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﻨﺴﻮﺏ ﺑﻪ ﺗﻮﺭﯾﺰ ﻧﺎﻡ ﺑﺮﺩﻩ ﺍﺳﺖ: ‏«ﻣﻮﮐﻞ ﺑﻨﺎ ﺍﻣﯿﺮ ﺟﻼﻝﺍﻟﺪﯾﻦ ﺑﻦ ﺍﻟﻔﻠﮑﯽ ﺍﻟﺘﻮﺭﯾﺰﯼ ﺍﺳﺖ‏». ﭘﺎﻭﺳﺘﻮﺱ ﺑﻮﺯﺍﻧﺪ ﺩﺭ ﺳﺪﻩ ﭘﻨﺠﻢ ﻣﯿﻼﺩﯼ، ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺭﺍ ‏«ﺗَﻮْﺭِﮊ» ﻭ ‏«ﺗَﻮْﺭِﺵ» ، ﺍﺳﺘﭙﺎﻧﻮﺱ ﺗﺎﺭﻭﻧﺘﺴﯽ ﻣﻌﺮﻭﻑ ﺑﻪ ‏«ﺁﺳﻮﻟﯿﮏ ﯾﺎ ﺁﺳﻮﻏﯿﮏ‏» ﺩﺭ ﺳﺪﻩ ﯾﺎﺯﺩﻫﻢ ﻣﯿﻼﺩﯼ، ﻧﺎﻡ ﺍﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺭﺍ ‏«ﺗَﻮْﺭِﮊ‏» ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻭﺍﺭﺩﺍﻥ ﺁﺭﻭﻟﺘﺴﯽ ﺩﺭ ﺳﺪﻩی ﺳﯿﺰﺩﻫﻢ ﻣﯿﻼﺩﯼ ﺁﻥ ﺭﺍ ‏«ﺗَﻮْﺭِﮊ» ﻭ ‏«ﺩَﻭْﺭِﮊ‏» ﺫﮐﺮ ﮐﺮﺩﻩﺍﺳﺖ.

ﺩﺭ ﺩﺍﻧﺸﻨﺎﻣﻪ ﺍﺳﻼﻣﯽ، ﺩﺭ ﭘﺎﯾﺎﻥ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮﯼ ﻣﯽﺷﻮﺩ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪﻣﻨﺎﺑﻊ ﮐﻪ ﻧﺎﻡ ﺷﻬﺮ ﺭﺍ ﺩﺭ ﺳﺪﻩ ﭘﻨﺠﻢ ‏(ﺑﻠﮑﻪ ﭼﻬﺎﺭﻡ) ﻣﯿﻼﺩﯼ ، ‏«ﺗﻮﺭﮊ‏» ﺩﺍﻧﺴﺘﻪﺍﻧﺪ ﻭ ﺍﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪﻓﺎﺭﺳﯽ ﻫﻢ ﺗﻮﺭﺯ ﺗﻠﻔﻆ ﮐﺮﺩﻩﺍﻧﺪ ﻭ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪﻣﻌﻨﺎﯼ ﻣﺘﺪﺍﻭﻝ ﻓﺎﺭﺳﯽ ‏«ﺗﺐﺭﯾﺰ‏» ﻭ ‏«ﺗﺐﭘﻨﻬﺎﻥﮐﻦ‏» ﻭ ﺑﻪﻗﻮﻝ ﺍﻭﻟﯿﺎﯼ ﭼﻠﺒﯽ (جهانگرد عثمانی) ‏«ﺳِﺘْﻤﻪ ﺩﻭﮐﻮﺟﻮ‏» ‏(ﺳﺘﻤﻪ: ﺗﺐ، ﺩﻭﮐﻮﺟﻮ: ﺭﯾﺰﻧﺪﻩ) ﺍﺳﺖ ﻭ ﺍﺣﺘﻤﺎﻻً ﻧﺎﻡ ﺗﺒﺮﯾﺰ ‏«ﭘﻨﻬﺎﻥﮐﻨﻨﺪﻩی ﺗﻒ ﻭ ﮔﺮﻣﺎ » ﻭ ﺑﺎ ‏«ﺟﻨﺒﺶﻫﺎﯼ ﺁﺗﺸﻔﺸﺎﻧﯽ ﮐﻮﻩ ﺳﻬﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﻮﺩﻩﺍﺳﺖ.»

ﺩﺍﻧﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﮑﺎ ﻧﯿﺰ ﻧﻈﺮﯼ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺩﺍﺭﺩ ﻭ ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺭﺍ ﺩﺭ ﺍﺻﻞ ‏«ﺗﭗ + ﺭﯾﺰ‏» ﻣﯽﺩﺍﻧﺪ ، ﭼﯿﺰﯼ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺭﻭﺍﻥ ﺷﺪﻥ ﮔﺮﻣﺎ ﻣﯽﺷﻮﺩ ﮐﻪ ﺍﺣﺘﻤﺎﻻً ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﭼﺸﻤﻪﻫﺎﯼ ﺁﺏﮔﺮﻡ ﺍﻃﺮﺍﻑ ﺁﻥ ﺍﺳﺖ. ﺩﺭ ﻣﻮﺭﺩ ﻧﺎﻡ ﺷﻬﺮ ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻣﺼﻄﻠﺢ ﻭﻟﯽ ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪ ﺩﯾﮕﺮﯼ ﺩﺭﺑﺎﺭﻩی ﻭﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﻪی ﺗﺒﺮﯾﺰ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ: ‏«ﺑﻨﺎﯼ ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺍﺯ ﺯﺑﯿﺪﻩ ‏(ﺯﻥ ﻫﺎﺭﻭﻥﺍﻟﺮﺷﯿﺪ) ﺍﺳﺖ. ﻭﯼ ﺑﻪﺑﯿﻤﺎﺭﯼ ﺗﺐ ﻧﻮﺑﻪ ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪﻩ ﺑﻮﺩ؛ ﭼﻨﺪ ﺭﻭﺯﯼ ﺩﺭ ﺁﻥ ﺣﻮﺍﻟﯽ ﺍﻗﺎﻣﺖ ﮐﺮﺩﻩ، ﺩﺭ ﺍﺛﺮ ﻫﻮﺍﯼ ﻟﻄﯿﻒ ﻭ ﺩﻝﺍﻧﮕﯿﺰ ﺁﻥﺟﺎ ﺑﯿﻤﺎﺭﯼ ﻭﯼ ﺯﺍﯾﻞ ﺷﺪﻩ، ﻓﺮﻣﻮﺩﻩ ﺷﻬﺮﯼ ﺩﺭ ﺁﻥﻣﺤﻞ ﺑﻨﺎ ﮐﻨﻨﺪ ﻭ ﻧﺎﻡ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺗﺐﺭﯾﺰ ﺑﮕﺬﺍﺭﻧﺪ‏.»