گروه فرهنگ و ادب: ﺍﻭﻟﯿﺎ ﭼﻠﺒﯽ (۱۶۸۲-۱۶۱۱ﻣﯿﻼﺩﯼ) ﺗﺎﺭﯾﺦ ﻧﮕﺎﺭ ﻭ ﺟﻬﺎﻧﮕﺮﺩ ﺑﻨﺎﻡ ﻗﺮﻥ ﻫﻔﺪﻩ ﺗﺮﮐﺎﻥ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪﺍﺕ ﻭ ﺧﻼﺻﻪ‌ﯼ ﺳﻔﺮﻫﺎﯼ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺩﺭ ﻗﺎﻟﺐ ﮐﺘﺎﺏ ۱۰ ﺟﻠﺪﯼ ﺳﯿﺎﺣﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻧﮕﺎﺭﺵ ﺩﺭ ﺁﻭﺭﺩﻩ ﺍﺳﺖ ﮐﻪ می‌توان ﮔﻔﺖ ﯾﮑﯽ ﺍﺯ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺁﺛﺎﺭ عثمانی‌ها ﺩﺭ ﺣﻮﺯﻩ‌ی ﺟﻐﺮﺍﻓﯿﺎ ﻭ ﺗﺎﺭﯾﺦ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ. ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮﻁ ﺑﻪ ﺣﻮﺯﻩ‌ی ﺗﻤﺪﻧﯽ ﻓﻼﺕ ﺍﯾﺮﺍﻥ ﺩﺭ ﻫﻤﺎﻥ ۴ ﺟﻠﺪ ﺍﻭﻝ ﻣﯽ‌ﺑﺎﺷﺪ.
ﺍﻭﻟﯿﺎ ﭼﻠﺒﯽ ﻃﯽ ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺯﻣﺎﻧﯽ ﺍﺯ ﺷﻬﺮﻫﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺍﯾﺮﺍن ﺩﺭ ﺩﻭﺭﺍﻥ ﺻﻔﻮﯼ ﺑﺎﺯﺩﯾﺪ ﻭ ﺑﻪ ﺷﺮﺡ ﻭ ﻧﮕﺎﺭﺵ ﺩﯾﺪﻩﻫﺎﯾﺶ ﭘﺮﺩﺍﺧﺘﻪ ﺍﺳﺖ ﮐﻪ ﺁﺧﺮﯾﻦ ﻣﻮﺭﺩ ﺁﻥ ﺩﺭ ﺳﺎﻝ ۱۰۶۵ ﻫﺠﺮﯼ ﻗﻤﺮﯼ ﯾﻌﻨﯽ ۳۷۰ ﺳﺎﻝ ﭘﯿﺶ ﺑﻪ ﻭﻗﻮﻉ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺍﺳﺖ. ﺩﺭ ﺍﯾﻦ ﻧﻮشته‌ی ﮐﻮﺗﺎﻩ ﺍﺷﺎﺭﻩﺍﯼ ﺧﻮﺍﻫﯿﻢ ﺩﺍﺷﺖ ﺑﻪ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ‌ﯼ ﺑﺴﯿﺎﺭ ﻣﻬﻢ ﻭﯼ ﺩﺭ ﻣﻮﺭﺩ ﺯﺑﺎﻥ ﺯﻧﺎﻥ ﺷﻬﺮ ﻣﺮﺍﻏﻪ ﻭ ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ ﮐﻪ ﻣﯽ‌ﺗﻮﺍﻥ ﺍﺯ ﺍﯾﻦ ﺍﺷﺎﺭﻩ ﻣﻬﻢ ﺑﺮﺩﺍﺷﺖ ﻧﻤﻮﺩ.
ﺍﻭﻟﯿﺎ ﭼﻠﺒﯽ ﺩﺭ ﺻﻔﺤﻪ ۲۶۹ ﺍﺯ ﺟﻠﺪ ﺩﻭﻡ ﮐﺘﺎﺏ ﺧﻮﺩ ﺩﺭ ﻣﻮﺭﺩ ﺯﺑﺎﻥ ﺯﻧﺎﻥ ﺷﻬﺮ ﻣﺮﺍﻏﻪ ﺩﺭ ۳۷۰ ﺳﺎﻝ ﭘﯿﺶ ﻣﯽ ﻧﮕﺎﺭﺩ: «ﻗﺎﺩﯾﻨﻠﺮﯼ ﺍﮐﺜﺮﯾﺎ ﺑﻬﻠﻮﯼ ﺩﯾﻠﻨﺠﻪ ﮐﻔﺖ ﻭ ﮐﻮ ﺍﺩﯾﻠﺮ». ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﺭﺳﯽ: «ﺯﻧﺎﻧﺶ ﺍﮐﺜﺮﺍ ﺑﻪ ﺯﺑﺎﻥ ﭘﻬﻠﻮﯼ ﮔﻔﺖ ﻭ ﮔﻮ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ»
ﺍﺷﺎﺭﻩ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻭ ﻭﺍﺿﺢ ﺩﺭ ﮐﺘﺎﺏ ﺳﯿﺎﺣﺘﻨﺎﻣﻪ ﺩﺭ ﻣﻮﺭﺩ ﺯﺑﺎﻥ ﺯﻧﺎﻥ ﺷﻬﺮ ﻣﺮﺍﻏﻪ ﺩﺭ ۳۷۰ ﺳﺎﻝ ﭘﯿﺶ ﻭ ﻧﯿﺰ ﺍﺷﺎﺭﻩ ﻫﺎﯼ ﺩﯾﮕﺮﯼ ﮐﻪ ﺩﺭ ﺍﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺩﺭ ﻣﻮﺭﺩ ﺯﻧﺪﻩ ﺑﻮﺩﻥ ﺯﺑﺎﻥ ﭘﻬﻠﻮﯼ ﺩﺭ ﺷﻬﺮهاﯼ ﺩﯾﮕﺮﯼ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻗﺰﻭﯾﻦ ﻭ ﻧﺨﺠﻮﺍﻥ می‌شود ﺩﺭ ﮐﻨﺎﺭ ﺁﺛﺎﺭ ﻧﻮﯾﺎﻓﺘﻪ‌ﺍﯼ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ «ﺭﺳﺎﻟﻪ ﺭﻭﺣﯽ ﺍﻧﺎﺭﺟﺎﻧﯽ» ﻭ «ﺳﻔﯿﻨﻪ ﺗﺒﺮﯾﺰ» ﮐﻪ ﺑﻪ ﺯﺑﺎﻥ ﭘﻬﻠﻮﯼ ﺁﺫﺭﯼ می‌باشد ﺣﺎﻭﯼ ﺣﺪﺍﻗﻞ ﺩﻭ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﺴﯿﺎﺭ ﻣﻬﻢ ﻭ ﺍﺳﺎﺳﯽ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ:
۱- ﺑﺮ ﺧﻼﻑ ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺧﯽ ﺍﺯ ﺩﺍﻧﺸﻤﻨﺪﺍﻥ ﻭ ﻣﺤﻘﻘﯿﻦ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺩﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﺯﺑﺎﻥ ﭘﯿﺶ ﻣﺮﺩﻡ ﺁﺫﺭبایجان ﺍﺯ ﭘﻬﻠﻮﯼ ﺁﺫﺭﯼ ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯽ ﺑﺎ ﺷﺮﻭﻉ ﺩﻭﺭﻩ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﻮﯾﺎﻥ ﻫﺴﺘﻨﺪ، ﻣﺸﺎﻫﺪﻩ ﻣﯽ‌ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺍﯾﻦ ﺯﺑﺎﻥ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﻬﻠﻮﯼ ﺁﺫﺭﯼ ﺗﺎ ﺍﻭﺍﺳﻂ ﻭ ﺣﺘﯽ ﺍﻭﺍﺧﺮ ﺩﻭﺭﻩ ﺻﻔﻮﯾﻪ ﺩﺍﺭﺍﯼ ﺩﺍﯾﺮﻩﯼ ﮔﻮﯾﺸﻮﺭ ﺑﺴﯿﺎﺭ ﺑﺎﻻﯾﯽ ﺑﻮﺩﻩ ﺍﺳﺖ.
۲- ﺁﺛﺎﺭ ﻭ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎﯼ ﻣﻬﻢ ﺗﺎﺭﯾﺨﯽ ﻭ ﺍﺩﺑﯽ ﺑﺪﺳﺖ ﺁﻣﺪﻩ ﺍﺯ ﺯﺑﺎﻥ ﭘﻬﻠﻮﯼ ﺁﺫﺭﯼ ﺑﻌﻨﻮﺍﻥ ﺯﺑﺎﻥ ﭘﯿﺸﻦ ﻣﺮﺩﻡ ﺁﺫﺭبایجان ﮐﻪ ﺍﺯ ﻗﺮﻥ ﺩﻭﻡ ﺗﺎ ﻗﺮﻥ ﯾﺎﺯﺩﻩ ﻫﺠﺮﯼ ﺩﺍﺭﺍﯼ ﭘﺮﺍﮐﻨﺪﮔﯽ ﺯﻣﺎﻧﯽ ﻫﺴﺖ ﻭ ﺩﺭ ﺑﺎﻻ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎﯾﯽ ﺫﮐﺮ ﮔﺮﺩﯾﺪ ،ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﭘﺮﻭﺳﻪﯼ ﻧﺴﺒﺘﺎ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻭ ﺯﻣﺎﻧﺒﺮ ﺍﯾﻦ ﺩﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻭ ﻧﻈﺮﯾﻪی ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ ﻭ ﺑﺮﻕ ﺁﺳﺎ ﺭﺍ ﮐﺎﻣﻼ ﺯﯾﺮ ﺳﻮﺍﻝ ﻣﯽﺑﺮﺩ ﺍﻟﺒﺘﻪ ﻻﺯﻡ ﺑﻪ ﺫﮐﺮ ﺍﺳﺖ ﺍﯾﻦ ﺩﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﺩﺭ ﻣﻘﺎﻃﻌﯽ ﺩﺍﺭﺍﯼ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮﯼ ﺑﻮﺩﻩ ﺍﺳﺖ.