گروه فرهنگ و ادب: برای گفتگو با مدیرعامل  بنیاد فرهنگ، هنر و ادب آذربایجان پای در خانه پروین اعتصامی می‌گذارم. آفتاب در کنج آسمان جا خوش کرده و ستیغش مجسمه‌ی آن بانوی شاعره را نوازش می‌دهد. این خانه اگر زبان داشت چه حرف‌ها که می‌توانست از تاریخ خود برای ما بازگو کند. حس و حال خوب خانه از در و دیوارش هویداست. اینجا آجر به آجرش نجواهای شاعرانه‌ای  را به یاد می‌آورد که زمانی صاحبانش در  آن  زمزمه می‌کردند. مدیرعامل بنیاد فرهنگ، هنر و ادب آذربایجان که با او قرار گفتگو گذاشته‌ایم، دکتر جواد شریف نژاد، سابقه فرمانداری ارومیه، مدیرکلی آموزش و پژوهش استانداری آذربایجان غربی و ریاست سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تبریز را در کارنامه کاری خود دارد؛ در ادامه ماحصل گفتگوی ما با دکتر شریف‌نژاد تقدیم می‌شود:

دریافت مجوز خانه موزه‌ی پروین اعتصامی برای شاعره‌ها و نویسندگان آذربایجانی

– لطفا درباره خانه موزه‌ی پروین اعتصامی و عملکرد این خانه توضیحاتی بفرمائید؟

«اینجا خانه پروین اعتصامی است و این بانوی شاعره نقش تاثیرگذاری در ادبیات ایران داشته و همین موضوع برای ما انگیزه‌ای شد تا مجوز خانه موزه‌ی پروین اعتصامی را برای نویسندگان و شاعره‌های آذربایجان دریافت کنیم. دریافت این گواهینامه برای بانوان نویسنده و شاعره‌ی آذربایجان یک حرکت موثر و موفقی بود که کار مطالعاتی این طرح توسط محققین و مسئوولین اداره میراث فرهنگی درحال انجام است.»

«بر اساس پروژه‌ خانم دکتر امیری قاسمی ما تاکنون توانسته‌ایم ۵۷ اثر از بانوان شاعره و نویسنده را جمع‌آوری کرده و به تفکیک تواتر در زیرزمین این خانه موزه معرفی کنیم. تمام آثار و فعالیت فرهنگی بانوان شاعر می‌تواند قطعا در این موزه مستتر باشد یعنی در واقع این موزه متعلق است به بانوان شاعره که در ساحه ادبیات و فرهنگ فعالیت داشته‌اند.»

«از شاعره‌های قدیمی آذربایجان می‌توان به خانم‌ها؛ عمه خانم ناتوان و حیران خانم اشاره کرد. این شاعران شعرهای زیبایی در زمینه‌های آئینی، در مدح ائمه و شعرهای اجتماعی سروده‌اند که همه اینها می‌تواند در اختیار حوزه فرهنگ و رسانه قرار گیرد. اینها همه نشان‌دهنده  ظرفیت‌های کم نظیری برای معرفی منطقه آذربایجان است.»

بنیاد فرهنگ و ادب آذربایجان در قالب یک مرکز پژوهشی است

– درباره بنیاد فرهنگ و ادب آذربایجان و عملکرد آن هم توضیحاتی بفرمائید؟

«در رابطه با پیشینه‌ی بنیاد فرهنگ و ادب آذربایجان باید گفت که اصل کار برمی‌گردد به مطالبه‌ی مردم منطقه آذربایجان که در راستای حفظ و صیانت از فرهنگ و باورهای محلی بودند. در همین راستا بنیاد فرهنگ و ادب آذربایجان تشکیل و در چند سال گذشته فعالیت‌های مثمرثمری در ارتباط با وظیفه ذاتی خود انجام داده است. طبیعتا از نخستین اقداماتی که توانستیم انجام دهیم این بود که این بنیاد را در قالب یک مرکز پژوهشی مطرح کنیم و در این راستا یک سری نشست‌ها توسط افراد محقق و پژوهشگر در عرصه‌های مختلف اعم از تحقیقات فرهنگی، هنری و ادبی در ساحه‌ی شعر و موسیقی محلی جمع‌آوری شد و بعضا اساتید محترم در این راستا نگاه‌ها و نظرهایشان را  تبدیل به پروژه‌ها کردند که در ادامه به اهم این پروژه ها اشاره خواهد شد.»

تدوین کتاب یکسان‌نویسی کلمات ترکی

«مطالعاتی که توسط بعضی افراد و مجموعه‌ها درباره زبان ترکی آذربایجانی شده است، این بنیاد را برآن داشت تا با تکیه بر با نظر حوزه‌های پژوهشی و آموزشی، کتاب یکسان‌نویسی کلمات ترکی را تبیین کرده و در این خصوص نوشتار واحدی را ارائه دهد. در این ارتباط نزدیک به  18هزار کلمه و جمله جمع‌آوری شده که با استفاده از نقطه نظرات اساتید، علاقمندان و پژوهشگران، انشاالله چاپ بعدی کامل‌تر و دقیق‌تر در اختیار علاقمندان به فرهنگ و ادب آذربایجان قرار خواهد گرفت. این کتاب به دلیل سندیت، هم اکنون جزو کتابهای درسی دانشگاه در حوزه مطالعاتی آذربایجان شناسی و آذربایجان پژوهی به زبان ترکی آذربایجانی در دانشگاه تبریز و دیگر دانشگاه های آموزش زبان های ترکی مورد استفاده قرار می گیرد.

تقریبا نزدیک به یک سال و اندی می‌شود که بحث تدوین فرهنگ لغت ترکی آذربایجانی به فارسی مطرح شده است. و در این ارتباط کتابی با نام “فرهنگ لغت ترکی آدربایجانی به فارسی” توسط افرادی با سلیقه‌های مختلف تحت نظر بنیاد فرهنگ و ادب آذربایجان کار شده است که بعضا ترجمه استنباط فردی و حتی گروهی نیز صورت گرفته و بنظر می‌رسد که در نهایت این کتاب یک فرهنگ لغتی که منشاء و شاهدهای مثال عینی و موجهی داشته باشد، مورد توجه قرار گیرد. با تمامی تلاش‌هایی که در این خصوص صورت گرفته است، فرهنگ لغات ترکی آذربایجانی توسط ۹ نفر از اساتید ترک‌زبان مورد مطالعه و تدوین قرار گرفت و با عنایت حق تعالی، جلد نخست به اتمام رسیده است. طبق پیش‌بینی این لغت نامه در  3 یا ۴جلد جزو کتاب های مرجع قرار گیرد.»

باید به تاریخ‌سازی و جعل واقعیت‌ها پاسخ داده شود

– در مورد تحریفاتی که پیرامون زبان و آداب و رسوم آذربایجان صورت گرفته، نظرتان را بفرمایید؟

«در مورد فولکلور و آداب و رسوم و به طور کلی درباره فرهنگ منطقه‌ی آذربایجان و تحریفاتی که در این ارتباط صورت گرفته باید گفت که طبیعتا اگر منطقه‌ای مهم باشد و در تمامی ساحه‌ها تاثیرگذاری کرده باشد، طبیعی است که یک مقدار هجمه علیه‌اش زیاد می‌شود به دلیل اینکه تاثیر گذار است. در فرهنگ آذربایجان نیز این کار استثنا نیست و این اتفاقات افتاده است. طبیعتا یک سری تحقیقات خوب در مورد مباحث آداب و رسوم، لباس و حتی خود زبان آذربایجان انجام شده و نقطه نظراتی در این خصوص ارائه شده هست. که نشان می‌دهد یک سری هجمه‌هایی نسبت به فرهنگ و رسوم آذربایجان صورت گرفته است. این هجمه‌ها از دو زاویه قابل تامل است:

یکی اینکه میان یک سری محققین، مناقشه‌ای شده است انگار در خانه‌ای چند برادر باهم زندگی می‌کنند و هر کدام از آنها از یک زاویه‌ای به یک مبحث نگاه می‌کنند! این شاید قابل تامل‌تر باشد، به دلیل اینکه این طبیعی است و اشکالی ندارد. در این مناقشات امکان اینکه پشت یک میز بنشینند و باهم به یک مفاهمه‌ای برسند زیادتر است. و قاعدتا یکی از مهمترین وظایف مراکز پژوهشی از جمله بنیاد فرهنگ و ادب آذربایجان این است که محققین و پژوهشگران حوزه آذربایجان بیایند و استدلال‌های خود را بگویند و به یک نتیجه خوب و علمی برسیم. یکی از اهداف بنیاد هم این است که مباحث فرهنگی آذربایجان را اینجا جاری و ساری بکند.

اما قسمتی که خیلی محل تامل است؛ تاثیرگذاری فرهنگی و این خدشه‌های فرهنگی خارج از مرزهای سیاسی است. می‌توان گفت که بیشتر مرزهای سیاسی ایران به نوعی مرزهای تحمیلی است و در زمانهای مختلف بوجود آمده است و این باعث شده که برخی از ساکنان ایران بزرگ فرهنگی هم اکنون در قالب کشورهای جدیدالتاسیس در خارج از مرزهای سیاسی ایران حضور داشته باشند. به عنوان مثال طی دو قرارداد ننگین گلستان و ترکمنچای بخشی از سرزمین‌های قفقازی ایران و مردمانش اکنون به عنوان کشورها و ملیت‌های مختلف از جمله جمهوری آذربایجان، جمهوری ارمنستان و… قرار دارند. همه می‌دانند که این جمهوری‌های تازه تاسیس مال ایران هستند و عقبه‌ی فرهنگی این مملکت هستند و لذا بعضا می‌بینیم که تهاجمات علیه فرهنگ اصیل ایرانی در این مناطق هدف‌دار است. خب این تاریخ‌سازی‌ها محل جواب است و باید جواب داده شود. در گستره‌ی علم و تحقیق برازنده نیست که فرهنگ یک مردم و آداب و رسوم آنها را جعل کرده و در واقع تاریخ‌سازی کنیم! از طرفی هم در ساحه‌ی علم و تحقیق نیز تعصب بی‌معنی است! و باید بدون تعصب و صرفا مبتنی بر نقطه نظرات علمی، بحث و تبادل نظر صورت گیرد تا به نتایج صرفاً علمی برسیم. به عنوان مثال وقتی پاپ سفری یک روزه به شمال عراق و منطقه کردستان عراق انجام داده بود، به احترام حضور رهبر کاتولیک‌های جهان تمبری رونمایی شد که در پس زمینه‌ی آن، منطقه آذربایجان ایران را بخصوص آذربایجان غربی و یک قسمت از آذربایجان شرقی را به عنوان منطقه کردنشین اضافه کرده بودند! این مسئله‌‌ای نیست که از کنارش به سادگی رد شد! و یا شاهد هستیم که توسط برخی کشورهای منطقه نقشه‌های دیگری جعل می‌شوند که آذربایجان ایران را در کنار مناطق قفقازی به عنوان یک منطقه مطرح می‌کنند و… اینها هدفشان خدشه‌دار کردن واقعیت‌های تاریخی و سیاسی منطقه است.»

ایران رنگین کمانی از اقوام است

– درباره آداب و رسوم در مناطق مختلف ایران چه دیدگاهی دارید؟

«اما به مباحث فرهنگی باید فارغ از این مسائل سیاسی پرداخت. هر منطقه‌ای فولکلور و آداب و رسوم مخصوص به خودش را دارد و این فرهنگ قابل احترام است. باید درباره‌اش کار شود باید در موردش مطالعه شود. شما نگاه کنید وقتی به نور نگاه می‌کنید تک رنگ است اما وقتی از پشت یک منشور رد می‌کنیم، می‌بینیم که به ۷ رنگ می‌زند و آن رنگین کمان است که زیبایی آن را به بیرون می‌دهد. ایران ما نیز رنگین کمانی از اقوام و ادیان است و اینها وقتی در کنار هم هستند زیبا دیده می‌شوند! در این میان اگر هر کسی ساز خودش را بزند، این قطعا برازنده کشوری مانند ایران که در طول تاریخ حضوری بزرگ داشته است، نخواهد بود! به خصوص منطقه‌ای مانند آذربایجان که همیشه پرچمدار وفاق و اتحاد در ایران بوده است. و نباید طوری رفتار شود که یک تعداد اجانب و یک تعداد معاند و دشمنان استفاده کنند و خدشه‌ای به وحدت ملی ما وارد کنند.»

فولکلور منطقه باید مورد پالایش مجدد قرار گیرد!

– آقای دکتر در مورد ریشه رقص آذربایجانی و لباس سنتی آذربایجان نیز توضیح دهید؟

«درباره برخی آداب و رسوم که امروزه با نام آداب و رسوم آذربایجانی معرفی می‌شود، باید تحقیقاتی صورت بگیرد. به عنوان نمونه درباره‌ی لباس و رقصی که با نام آذربایجانی مطرح است – آن چه که محققین می‌گویند- اصلا یک قسمت‌هایی از رقص لزگی است و لزگی‌ها هم خودشان یک گروه خیلی مهمی در قفقاز هستند. در حالی که آذربایجانی‌ها لباس دارند و اگر بخواهیم فولکلور منطقه را معرفی کنیم باید پالایش صورت گیرد. و طبیعتا حوزه‌ها و مراکز تخصصی از جمله بنیاد فرهنگ و ادب وظیفه‌اش همین پالایش است و اگر نیاز باشد در این موضوعات مطالعه می کنیم و جوابگوی بعضی از سوالات علاقمندان می شویم.»

– درباره‌ی آداب و رسوم مشترک ایرانیان از جمله نوروز بین شهرهای مختلف ایران توضیح دهید؟

«هر آداب و رسومی که در مناطق مختلف کشور است مطمئنا منشا آن یک قسمتش اینجا است و لذا قطعا شما یک سری اشتراکاتی میان شهرهای مختلف ایران و حتی کشورهای همجوار ایران خواهید دید. شاید عوامل جغرافیایی یک تغییرات جزئی را باعث شده باشد. ولی همه در ریشه باهم اشتراک دارند.

در حوزه‌ی فرهنگ، فارغ از بعضی مباحث سیاسی، وقتی این بحث‌ها مطرح می‌شود نشان از ارزش و اهمیت فولکلور است. و باید این فولکلورهای محلی را مدون کرده و نگهداری کنیم. اصلا دنیا این گونه است و در همه جای آن دنبال مباحث فرهنگی و ثبت آن هستند. خوشبختانه سازمان یونسکو روشی در پیش گرفته که ثبت جهانی بعضی مباحث فرهنگی را فقط از یک کشور قبول نمی‌کند. مثلا در مباحث آیین‌های نوروزی می‌دانیم که بنام ۱۱ کشور از جمله ایران ثبت شده است. چون نوروز متعلق به مجموعه‌ی بزرگی به نام فلات ایران است و نه یک یا چند کشور خاص! این باعث می شود کمی نیز مفاهمه‌ی فرهنگی آفریده شود. ما باید قدر داشته‌های فرهنگی مان را بدانیم و به انحای مختلف حفظ کنیم. بحث هویت است و اینها هویت‌های ما هستند و علائم و سمبل‌های هویتمان هستند که ان شالله نگهداری کنیم.

منبع:

گفتگو با دکتر جواد شریف نژاد، ۱۴۰۰