شاعره‌ای که سروده‌هایش مملو از مخالفت باظلم و استبداد است

گروه فرهنگ و ادب: رخشنده اعتصامی معروف به پروین اعتصامی و متخلص به پروین، به سال 1285 هجری شمسی در شهر تبریز و در خانواده‌ای فرهیخته، دیده به جهان گشود

گروه فرهنگ و ادب/ حسینی: رخشنده اعتصامی معروف به پروین اعتصامی و متخلص به پروین، به سال ۱۲۸۵ هجری شمسی در شهر تبریز و در خانواده‌ای فرهیخته، دیده به جهان گشود (دانشگر، ۱۳۹۱: ۲۳). مادرش اختر الملوک، دختر میرزا عبدالحسین خان بخشایشی قوام الدوله متخلص به «شوری» از منشیان و شاعران دوره قاجار و پدرش یوسف اعتصامی از رجال مشهور آن عصر بود (دیهیم، ۱۳۷۲: ۱۳). مقدمات علوم و زبان عربی و فارسی و ادبیات این دو زبان را نزد پدر فراگرفت (همان). و در سال ۱۳۰۳ شمسی با نمراتی درخشان از مدرسه‌ای دخترانه آمریکایی در تهران فارغ التحصیل شد(نامنی، ۱۳۸۷: ۲۴). در ۱۳۱۳ با پسر عموی پدرش ازدواج کرد و این وصلت او دو ماه و نیم بیشتر دوام نیافت (نامنی، ۱۳۸۷: ۲۷) اما در ۱۳۲۰ خورشیدی و در سن ۳۵ سالگی وصلت حق و جهان باقی را برای همیشه برگزید.

پروین با اشعار زیبا و دغدغه‌مندانه جایگاه بی نظیری در عرصه ادب فارسی به دست آورد. علامه محمد قزوینی از او با عنوان «ملکه النساء الشواعر» نام برده است. (مجموعه زندگی‌نامه‌ها، ۱۳۸۲: ۱۷) دکتر شفیعی کدکنی در مقاله‌ای که بر کتاب «با چراغ و آینه» در مورد پروین مندرج کرده پروین را معجزه خوانده و می نویسد: «با کمترین عمر، و کمترین مجال برای شعر گفتن، بیشترین توفیق ممکن را در زبان فارسی، پروین از آن خویش کرده است. از این بابت هیچ کدام از بزرگان قرن حاضر و حتی قرون گذشته بعد از حافظ، به پای او نمی‌رسند» (شفیعی کد کنی، ۱۳۹۰: ۴۵۹)

دکتر حسن احمدی در باب پایگاه ادبی پروین این چنین می نگارد: «افزون بر این که پروین یکی از گویندگان نامدار و ارجمند این مرز و بوم است، می توان گفت پروین از سه جهت پایگاه نخست را داراست:

1) بزرگترین شاعر ایرانی است. (حداقل در شعر عروضی و سنتی)

2) بزرگترین شاعر قطعه سراست.

۳) بزرگترین گوینده مناظره پرداز است. (مجموعه زندگی‌نامه‌ها، ۱۳۸۲: ۳۲ – ۳۳)

از دیگر مفاخری که تحت تاثیر پروین بوده و در ستایش هنر او سخن گفته است، همشهری او، استاد شهریار می‌باشد. دکتر مریم مشرف شعر مسافر دنیای^(۱) استاد شهریار را یادآور شعر معروف سفر اشک پروین^(۲) می‌داند (مشرف، ۱۳۹۱: ۸۸). همچنین شهریار شعری در سوگ پروین سرود و به سان خود پروین وی را «ستاره سپهر ادب»^(۳) خواند:

سپـهـر ادب راسـت ، پـرویـن سـتاره

بلـند آسـمانی اسـت ، دیـوان پـروین

ســزد ، چــون بلـند آیـتی آسـمانـی

جـهـانی ، سـوی ایـن سـتاره ‌‌نظـاره

در آن اخــتران هــنر بـی شــماره

بـه دیـوان پـرویـن ، کـنند اسـتخاره

…

شهریار در مصاحبه با کیهان فرهنگی می گوید: «… پروین اعتصامی عفت و عصمت و اخلاقیاتش کامل بود … اخلاقیات و کلاسش بالاست. هم کلاسش و هم صنعتش، و هیچ عیبی در شعرش نیست … دیوان یکدست کمتر مثل پروین داریم …»(کیهان فرهنگی، ۱۳۶۳: ۶).

میراث پدری

پدر پروین، یوسف اعتصامی از رجال نامی دوره خود بود. اولین چاپخانه حروفی تبریز را دایر کرده بود و به سال ۱۲۸۹ مجله بهار را منتشر کرد(دانشگر، ۱۳۹۱: ۱۵). در ۱۲۹۰ به نمایندگی از تبریز و آذربایجان به دوره دوم مجلس شورای ملی رسیده بود و در دوره سوم نیز به وکالت مجلس شورای ملی از تهران انتخاب شد. وی از نویسندگان و اندیشمندان و مترجمان و آزادی خواهان نامی صدر مشروطیت و نخستین رئیس کتابخانه مجلس شورای ملی بود. خانه او انجمن بزرگان علم ادب و شعر آن روزگار بود(مجموعه زندگی‌نامه‌ها، ۱۳۸۲: ۲۳). و این بزرگ میراثی بود که به سبب آن، پروین توفیق معاشرت و آموختن از فرهیخته‌گانی چون ملک الشعرای بهار، علامه دهخدا، علامه محمد قزوینی، استاد سعید نفیسی، عباس اقبال و سید نصراله تقوی و … را داشت. و اینگونه است که ایران و مشکلات آن در شعر پروین جاری می شود چون از وطن خواهان بزرگی به مانند نفیسی و اقبال و بهار تلمذ فهم جامعه کرده است.

پروین و استبداد

پروین چندان از عشق سخن نرانده ولی سروده‌هایش مملو از مخالفت با ظلم و ستم و استبداد، دفاع و دلسوزی برای محرومین آزادی، آزادگی، عدالت اجتماعی، علم، هنر، و خصوصا اظهار درد محرومان و دردمندان و رنج کشید است و شاید به همین جهت باشد که دعوت رضا شاه از وی برای تعلیم ملکه و ولی عهد را نپذیرفت^(۴) (مجموعه زندگی‌نامه‌ها، ۱۳۸۲: ۱۷) (مشرف، ۱۳۹۱، ۵۴). وی حتی نشان درجه سه فرهنگی را که به پاس تلاش و جایگاه ادبی‌اش به وی اعطا شده بود را پس فرستاد و این گونه نشان محبت خود بر دل ملت ایران نشاند (مشرف، ۱۳۹۱، ۵۲). دکتر مریم مشرف معتقد است مخالفت پروین با رضا خان در لایه های زیرین اشعار او کاملا آشکار می باشد. مشرف همچنین اشاره کرده است که مارگارت مادلونگ نیز به این موضوع توجه نشان داده است (مشرف، ۱۳۹۱: ۴۹ – ۵۰).

ازدواج و جدایی

پروین به سال ۱۳۱۳ در سن ۲۸ سالگی با اصرار عمو و موافقت پدرش با پسر عموی پدرش و به اصرار پدرش سرهنگ فضل اله آرتا معروف به همایون فال رئیس شهربانی کرمانشاه ازدواج کرد. (نامنی، ۱۳۸۷: ۲۶) (مشرف، ۱۳۹۲: ۵۶) بعد از چهار ماه نامزدی و دو نیم ماه زندگی مشترک در کرمانشاه، باد خزان بر این پیوند وزیدن گرفت. (نامنی، ۱۳۸۷: ۲۷) دکتر مشرف در کتاب «پروین اعتصامی پایه گذار ادبیات نئوکلاسیک ایران» متن نامه ای را آورده است که در آن پروین علت این جدایی را ابتلای زوج خود به تریاک می گوید. دکتر مشرف شعر «سختی و سختی ها»^(۵) وی را در اشاره به این موضوع ارزیابی می کند. (مشرف، ۱۳۹۲: ۵۹) همچنین برادر پروین اشاره کرده است که وی قطعه شعر سه بیتی ذیل را در اشاره به ازدواج و طلاق خود سروده است:

ای گل، تو ز جمعیت گلزار، چه دیدی

جز سرزنش و بد سری خار، چه دیدی

ای لـعل دل افروز، تو با اینهمه پرتو

جـز مـشتری سفله، ببازار چه دیدی

رفتی به چمن، لیک قفس گشت نصیبت

غیر از قفس، ای مرغ گرفتار، چه دیدی^(۶)

فرجام پروین

بانو پروین عمر کوتاهی به جهان داشت و در نیمه شب ۱۶ فروردین ۱۳۲۰ و بعد از ۳۵ سال عمر پربار ادبی، در پی بیماری حصبه، دیده از جهان فروبست. گرچه فرضیاتی درباره قتل وی به دستور رضاشاه طرح شده اما چنین اظهاراتی پایه و اساس درستی ندارند و اگر قصد خانواده پروین در شکایت از پزشک او بنای چنین اتهاماتی باشد، باید توجه داشت که دلیل آنها برای طرح دعوی علیه طبیب، قصور و اهمال در مداوا بوده است نه قتل. (مشرف، ۱۳۹۲: ۵۲) پروین را در شهر قم و حرم حضرت فاطمه معصومه به خاک سپردند. بر سنگ مزارش نیز شعری از خود او را که به قصد نوشتن آن بر سنگ قبرش سروده بود نگاشتند:

اینکه خاک سیهش بالین است

اخـتر چـرخ ادب پروین است

گر چـه جز تلخی از ایام ندید

هر چه خواهی سخنش شیرین است

صاحب آن همه گفتار امروز

سائل فاتحه و یاسین است… ^(۷)

پی نوشت ها:

۱- اهل دنیا چون مسافر خفت و خوابی دید و رفت / در مسافرخانه‌ی دنیا شبی خوابید و رفت

۲- اشک طرف دیده را گردید و رفت / اوفتاد آهسته و غلتید و رفت

۳- اختر چرخ ادب؛ اینکه خاک سیه‌اش بالین است/ اختر چرخ ادب پروین است

-۴ https://ganjoor.net/parvin/divanp/mtm/sh55

https://ganjoor.net/parvin/divanp/mtm/sh135