گروه فرهنگ و ادب: در سه دهه‌ی اخیر کتاب‌ها و مقاله‌های روشنگر و سودمندی درباره‌ی گرایشی موسوم به «پان ترکیسم» منتشر شده است که آنها را به ترتیب زمانی چنین می‌توان برشمرد:  «افسانه‌ی پان تورانیسم» (نوشته‌ی زاره واند ، ترجمه‌ی محمدرضا زرگر و کاوه بیات، تهران، انتشارات پروین،۱۳۶۹) ، «پان ترکیسم، یک قرن در تکاپوی الحاقگری» (نوشته جیکوپ لاندو، ترجمه‌ی حمید احمدی، نشر نی، ۱۳۸۲)، «مقدمه ای بر پان ترکیسم» (نوشته‌ی هراچ استپانیان ، در ماهنامه‌ی آراکس، ۱۳۸۶)، «ناسیونالیسم ترک و ریشه‌های تاریخی آن» (نوشته‌ی کاوه بیات، در ماهنامه‌ی نگاه نو، شماره‌ی ۴ ، دی۱۳۷۰) ، «از عثمانی‌گری تا تورانی‌گری، خاستگاه و نقش تاریخی ناسیونالیسم ترک»، (نوشته‌ی نادر انتخابی، در ماهنامه‌ی نگاه نو، شماره ۱۶ ، مهر و آبان ۱۳۷۲)، «پان‌ترکیسم» (نوشته‌ی رحیم رئیس‌نیا ، در دانشنامه‌ی جهان اسلام ، ۱۳۷۹، ص ۴۶۶ تا ۴۷۲ ) و«پان ترکیسم و ایران» (نوشته‌ی کاوه بیات، تهران، انتشارات پردیس دانش با همکاری شرکت نشر و پژوهش شیراز کتاب ، ۱۳۸۷.)

پان ترکیسم در همان آغاز پیدایش و ورود به عرصه‌ی سیاست، از سوی اندیشمندان ایرانی با واکنش‌های بجا و بهنگام دانشورانه‌ای روبه‌رو شد. حسن تقی زاده ، تاریخ‌نگار و پژوهشگر معاصر در همان زمان درباره‌ی این گرایش چنین نوشت: «… اشخاصی که از عقیده‌ی عجیب پان ترکیسم یا پان تورانیزم… اطلاع دارند شاید آگاه نباشند از این که این عقیده‌ی عجیب و مضحک لزوم احیای شاهنشاهی چنگیز و تبرئه‌ی مغول از هر گونه نقائص و مبالغه در عدد و کمالات و مفاخر تاریخی قوم ترک به حد هذیان که مبنی بر انکار تمام روایات تاریخ و قلب حقایق مسلمه بود بیشتر ناشی از یک کتاب قصه مانندی بود که یک یهودی فرانسوی آن را تالیف کرده و در اوائل انقلاب مشروطیت عثمانی به ترکی ترجمه شده است… عامه‌ی بدبخت عثمانی و خواص کم عمق و مفاخرجوی آنها نیز با اعتماد این که آقای کاهون از بزرگان علما و فلاسفه و محققین بنام اروپا است ، در هر موردی به حرف های او استناد و استدلال و مبالغات او را که «به شهادت همه‌ی اروپایی‌ها و مخصوصا خود قاهون شهیر، جز مسلمات علمی شده بود و ضمنا با احساسات خودپسندی حضرات موافق می آمد مانند امراض وبایی انتشار گرفت و به قفقازیه و ترکستان نیز سرایت کرد…»^(۱)

کاوه بیات، پژوهشگر معاصر در کتابی که در سال ۱۳۸۷ منتشر شد^(۲)، ریشه های پیدایش این گرایش سیاسی را در ارتباط با انتشار کتاب‌هایی از دو نویسنده‌ی اروپایی می‌داند: «هون‌ها ، ترک‌ها و مغول‌ها» نوشته‌ی دوگن لئون (پاریس ، ۱۷۶۵ تا ۱۷۶۸) و «مقدمه‌ای بر تاریخ آسیا»، نوشته‌ی لئون کاهون ، پاریس ، ۱۸۹۶). این دو کتاب تاثیر گسترده ای بر روشنفکران عثمانی نهادند. به جز این دو، نویسندگان دیگری نیز بودند که از مردمان کشورهایی بودند که قربانی سیاست توسعه طلبانه‌ی روسیه در اروپا بودند و انگیزه‌ی سیاسی ملموس‌تری داشتند. از آن میان می‌توان کنستانتین پولکوزیج برزچکی و آرمینیوس وامبری را نام برد. برزچکی یک لهستانی بود که پس از شورش ناموفق لهستان علیه روسیه به عثمانی پناهنده شد و پس از اسلام آوردن نام مصطفی جلال الدین پاشا را برگزید. او در نوشته‌هایش نظریه‌ای در‌باره‌ی یک نژاد «تور – آریایی» عنوان کرد که به زعم او از مغولان جدا بود و اروپایی به شمار می‌رفت. آرمینیوس وامبری ، جهانگرد و ترک شناس مجار نیز با طرح نظریه‌ی زبان شناختی «توران» ، اثر گسترده‌ای بر زبان و فرهنگ ترک های عثمانی بر جای نهاد.^(۳)

بدینسان گونه ای ایدئولوژی من درآوردی به نام پان ترکیسم پدید آمد که هدف خود را انکار ملیت و هویت ملی ترک تبارانی می‌دانست که در کشورهای گوناگون جهان زندگی می کردند و با هم میهنان خود در پیشبرد تمدن و دفاع از کشور همکاری کرده بودند. از آنجا که این اندیشه در امپراتوری عثمانی پدید آمده بود در همان آغاز کوشید تا جایگاه ترک تباران و ترکی زبان ایرانی نژاد در ایران – و به وِیژه آذربایجان – را به جای پایی برای گسترش توسعه طلبی خود بدل سازد. این گرایش در آغاز همه کوشش خود را برای از سکه انداختن زبان فارسی در عثمانی و کشورهای دیگر همسایه ی ایران به کار بست ؛ چرا که سیاستمداران عثمانی می دانستند مهمترین ستون هویت ایران و ایرانی نژادان «زبان فارسی» است. ^(۴)

محمدرضا محسنی در کتاب «پان ترکیسم ، ایران و آذربایجان» که در اینجا به معرفی آن می‌پردازیم، کوشیده است با یاری جستن از پژوهش‌های منتشرشده و یافته های خود، ادعاهای پان ترکیست ها را در زمینه‌های گوناگون پاسخ دهد. از آنجا که پان ترکیست ها با صدور ادعا در باره‌ی «تقریبا همه چیز» ، فضای علم و تحقیق و اندیشه را آلوده کرده اند، در زمینه‌های گوناگون ادعاهای پان ترکیسم را بررسی کرده است. ادعاهای تجزیه طلبانی که «پان ترک» نامیده می‌شوند ، به طور معمول ،  بی بهره از دانش و منطق و به نحوی غم انگیز، خنده آور و مضحک است. دامنه‌ی این ادعاها  از «ترکی بودن» ریشه‌ی همه‌ی زبان های جهان، «ترک تبار» بودن  همه‌ی «ملت»های جهان  و چهره‌های برجسته‌ی علمی و اندیشگی جهان آغاز می‌شود و به ادعای ارضی درباره‌ی همه‌ی کشورها می‌رسد./ عقاب علی احمدی

پی نوشت ها:

۱- سیدحسن تقی‌زاده ، «رشد اجتماعی و وسائل حصول آن در مملکت ما»، در مجله‌ی تعلیم و تربیت، شماره‌ی ۷ و ۸ ، ۱۳۰۶ ، به نقل از کتاب «مقالات حسن تقی زاده» به کوشش: حسن پرویز، تهران، انتشارات کتابخانه‌ی طهران ، ص ۶۲ و ۶۳ .

۲ و۳- بیات ، کاوه. پان ترکیسم و ایران. تهران ، انتشارت پردیس دانش با همکاری شرکت نشر و پژوهش شیرازه کتاب ، ۱۳۸۷ ، ص ۸ تا ۱۰

۴- همان ، صفحه های ۹ و۱۰