گروه سیاسی: منطقه‌ی آذربایجان در شمالغرب ایران به عنوان یکی از مراکز عمده‌ی فرهنگی، اقتصادی و سیاسی در ایران مطرح است. این تاثیر بر تمام شئونات سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و… ایران مختص دوره‌ی معاصر نبوده و آذربایجان از قدیم الایام یکی از کانون‌های مهم در تحولات ایران بوده است. با این شرایط ممتاز آذربایجان، برخی جریانات تلاش دارند تا با برساختن مهملاتی غیر علمی، نقش آذربایجان در ایران را کمرنگ‌تر کنند. یکی از این موارد غیر علمی، مبحث پان ترکیسم است. در این مطلب کوتاه تلاش شده است به برخی سوالات رایج در این ارتباط پاسخ داده شود!

پان ترکیسم چیست؟

پان ترکیسم یک ایدئولوژی غیر علمی مبتنی بر اتحاد کلیه اقوام و ملل ترک نژاد آسیای مرکزی و قفقاز است که طراحان آن سه یهودی انگلیسی‌الاصل به نام های آرمینیوس وامبری، دیوید آرتور لئملی و لئون کوهن بودند. هدف این جریان ترکی کردن تمام ملتهای غیر ترک و ایجاد سرزمینی واحد برای ترکان در دنیاست. پیدایش نظریه پان ترکیسم که در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم شدت گرفت ناشی از یکسری عوامل سیاسی و اقتصادی امپراتوری عثمانی ، وجود اختلافات جهانی و منطقه‌ای قدرت های بزرگ و برخورد منافع آنها در مناطق مهم بالکان، خاورمیانه و آسیای مرکزی بود. لذا سابقه اندیشه پان ترکیسم به دوران عثمانی بر می گردد.

پان آذریسم چیست؟

در واقع می‌توان گفت که پان آذریسم نسخه ایرانی پان ترکیسم است. پان ترکیسم و پان آذریسم مقوله‌ای چند لایه هستند که هم به رقابت قدرتهای بزرگ مربوط می‌شود و هم دلایل جامعه شناختی و تاریخی دارد. پان آذریسم در ایران در ۲۱ آذر ۱۳۲۴ نمود اصلی یافت و آن زمانی بود که سید جعفر جواد زاده مشهور به «پیشه وری» با تاسیس فرقه دموکرات در تبریز و در چارچوب بازی های شوروی در ایران در جنگ جهانی دوم اعلام استقلال کرد. البته این غائله یک سال بعد با ورود ارتش ایران به تبریز، فرار سران آن به شوروری و قتل عام عوامل باقی‌مانده‌ی فرقه به دست خود مردم آذربایجان، پایان یافت!

چه رابطه‌ای میان پان ترکیسم و پان آذریسم وجود دارد؟

سابقه‌ی پان آذریسم به تاسیس جمهوری آذربایجان در سال۱۹۱۸م در شوروی برمی گردد. هدف آن بیشتر اتحاد آذری‌ها و به اصطلاح آذربایجان بزرگ بود در حالی که پان ترکیسم مسئله ایجاد ترکستان بزرگ را مورد توجه قرار داده است. هم اکنون این دو جریان همسو با یکدیگر فعالیت دارند و هر دوی آنها اولین عامل اتحاد را در زبان می‌دانند. ناظران سیاسی معتقدند پان ترکیست ها اجرای اهداف پان آذریسم را گامی در جهت تحقق ایده های پان ترکیستی می دانند.

به طور کلی جریان پان آذریسم رهبری و حرکت مستقلی برای خود ندارد بلکه توسط پان ترکیست‌ها و محافل ملی گرای ترکیه هدایت می‌شود.

مهمترین اهداف طرح ایده‌ی پان ترکیسم و پان آذریسم کدامند؟

مسئله پان آذریسم یا به اصطلاح اتحاد دو آذربایجان پس از فروپاشی شوروی به طور جدی مطرح شد اما واقعیت این است که این ایده توسعه طلبانه بیشتر توسط روس‌ها و کمونیست ها با اهداف ذیل بویژه در هنگام تاسیس فرقه‌ی دموکرات آذربایجان درسال ۱۳۲۴ ه.ش مطرح گردید:

الف) جایگزین کردن احساسات ضد ایرانی به جای احساسات ضد روسی در بین مردم جدا شده از ایران و مسلمانان قفقاز! با تبلیغ این امر که طی قراردادهای گلستان و ترکمنچای، آذربایجان واحد تقسیم شد و برای برخورداری مردم آذربایجان ایران از مزایای زندگی کمونیستی، باید آذربایجانِ ایران به آذربایجان شوروی ملحق شود.

ب) ایجاد تغییرات فرهنگی در سرزمین‌های قفقازی جداشده از ایران به سود فرهنگ روسی و برعلیه فرهنگ اسلامیِ ایران مانند تغییر الفبا و مبارزه با زبان فارسی و عربی و…

ت) ایجاد گسست فرهنگی بین ایران و قفقاز به خصوص میان ایران و مسلمانان جدا شده از ایران که به رغم جدایی جغرافیایی، از لحاظ فرهنگ، مذهب، زبان و پیشینه ادبی و تاریخی جزیی از ملت ایران محسوب می‌شوند و شاعران بزرگی مثل نظامی گنجوی، خاقانی شروانی و… از میان آنان برخواسته اند.

ث) مشغول کردن مقامات و مسئولان ایرانی به رفع خطر تجزیه مجدد ایران و به انفعال کشانیدن آنان در قبال سرنوشت مسلمانان قفقاز.

ج) استفاده از اندیشه‌ی آذربایجان واحد در ترکیب جمهوری‌های شوروی و تجزیه‌ی ایران به عنوان اهرم فشار برای اخذ امتیازات اقتصادی سیاسی بویژه در دوران جنگ سرد و در زمان حاکمیت پهلوی که ایران تحت سلطه آمریکا قرار داشت.

نکته قابل توجه این است که آذری های ایران در طول تاریخ ، از جنگ پر افتخار چالدران و مقاومت دلیرانه در برابر توسعه طلبی ترکان عثمانی، واقعه مشروطیت و حرکت به سوی تهران و نیز در جریان انقلاب اسلامی و هشت سال دفاع مقدس ثابت کرده اند که تحت هیچ شرایطی روحیه جدایی طلبی ندارند. اما پان ترکیست‌ها و پان آذریست‌ها تلاش دارند چنین القاء نمایند که در طول تاریخ یک جنبش سراسری و روحیه جدایی طلبی در ایران وجود داشته است.