گروه فرهنگ و ادب: کسروی رساله‌ای کم حجم با موضوع زبان باستانی آذربایجان نوشت اما این نوشته کوتاه پای پژوهشگران داخلی و خارجی فراوانی را به این مسئله باز کرد؛ بزرگانی همچون: عبدالعلی کارنگ، یحیی ذکاء، دکتر یحیی ماهیار نوابی، دکتر حسینقلی کاتبی، محمدرضاشعار، دکتر منوچهر مرتضوی، دکتر احسان یارشاطر، دکتر محمد امین ادیب طوسی، دکترمحمدامین ریاحی خویی، استاد رحیم رضازاده ملک، دکتر محمدجواد مشکور، ، دکتر علی اشرف صادقی، استاد علی عبدلی ،استاد و.ب.هنینگ و… که بیشترینشان فرزند ایران و زاده آذربایجان هستند و در شناسایی هرچه بیشتر و بهتر این زبان کوشیده‌اند و می‌کوشند. مجموع تحقیقات و پژوهش‌هایی که در این خصوص انجام شده ، می‌گوید که پیش از همه‌گیرشدن زبان فعلی آذربایجان، زبانی دیگر در منطقه حاکمیت داشته است با نام زبان آذری!

فهرست پژوهش‌هایی درباره زبان آذری

بر اساس بررسی هایی که صورت گرفته است بیش از ۴۵۰ اثر پژوهشی در قالب کتاب و مقاله در ارتباط با زبان دیرین مردم آذربایجان صورت گرفته است. و در این میان مهم‌‌تر این که اغلب این پژوهش‌ها توسط اندیشمندان آذربایجانی صورت گرفته است. در ادامه به تعدادی از مهمترین این آثار اشاره می‌شود:

۱)آتورپاتکان(آذربایجان) و نهضت ادبی/ دکتر جمال الدین فقیه/ کتابفروشی علمی/ (۱۳۴۶)تهران/ رویه های ۱۶۷تا۲۱۶/

۲) آذربایجان و وحدت ملی ایران/ دکترحسینقلی کاتبی/ (۱۳۲۱)تبریز/

۳) آذریگان (آگاهی‌هایی درباره زبان باستان آذربایجان) /دکتر صادق کیا/ (۱۳۵۴) تهران/ 62 رویه/

۴) آذری و پیوند تاریخی با زبان کردی/ نامیق صفی زاده (بورکه یی)/ نگارنده (بورکه یی)/ (۱۳۸۳) تهران/۱۵۲رویه/

۵) احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، شمس الدین ابوعبدالله محمدبن احمد…المعروف بالبشاری المقدسی، لیدن (۱۹۰۶)، رویه‌های ۲۵۹و۳۷۵و۳۷۸، {نام بردن از زبان آذری  (زبان کهن آذربایجان)}

۶) اران از دوره باستان تا آغاز عهد مغول، دکتر عنایت اله رضا، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه، (۱۳۸۰)، تهران، ۷۱۳رویه/

۷) الاتنبیه والاشراف/ ابوالحسن علی بن حسین مسعودی/ [(درستنگاری: عبداله اسماعیل  الصاوی (۱۳۵۷ق.) قاهره)/ (چاپ بغداد/ رویه های۶۷و۶۸)/ (/ برگردان: ابوالقاسم پاینده /

۸) الفهرست/ محمد ابن اسحق الوراق ابن الندیم/(۱۳۴۸) مصر/ رویه۱۹/{نام بردن از  زبان آذری (زبان کهن آذربایجان)}/

۹) بحثی درباره‌ی زبان آذربایجان، [فرهنگ] واژه‌های فارسی در لهجه امروزی آذربایجان/ محمد رضا شعار/ (۱۳۴۶) تبریز /۱۵۲رویه/ رویه‌های۵۳ تا۱۳۴/

۱۰) تاریخ آتورپاتکان/ استاد اقرار علی اف/ترجمان: شادمان یوسف/ نشر بلخ وابسته به بنیاد نیشابور/ چاپ۱/ (۱۳۷۸) تهران /۲۴۸رویه/

۱۱) تاریخ آذربایجان از ماد تا مشروطیت/ دکتر منوچهر مرتضوی/ ناشر دانشگاه تبریز/ (۱۳۵۴) تبریز/

۱۲) تاریخ گزیده/ حمداله مستوفی/ به کوشش: دکتر عبدالحسین نوایی/ رویه های ۷۲۰ و ۷۲۶/ (سالهای۶۸۰ تا۷۵۰هجری می زیسته)/

۱۳) تاریخ ماد/ ایگور دیاکونوف/ برگردان: کریم کشاورز/ انتشارات علمی و فرهنگی/ چاپ ۶ (۱۳۸۰) تهران / ۶۶۴رویه/

۱۴) جستارهایی درباره ی زبان مردم آذربایگان/ یحیی ذکاء/ با مقدمه: دکتر محمد امین ریاحی/ (۱۳۷۹) تهران/۲۲۹رویه/

۱۵) خلخالی یک لهجه از آذری/ عبدالعلی کارنگ/ شفق/ (۱۳۳۴) تبریز/۱۶رویه/

۱۶) دستور زبان کنونی آذربایجان/عبدالعلی کارنگ/ بی نا/(۱۳۴۰) تبریز/۵۲ رویه/

۱۷) زبان دیرین آذربایجان/ پژوهش و نگارش: دکتر منوچهر مرتضوی/ چاپ۱/(۱۳۶۰) تهران/۱۵۴رویه/

۱۸) آذری یا زبان باستان آذربایگان/ محمد قزوینی /از کتاب بیست مقاله قزوینی جلد۱/   

۱۹) نامه امیل بئر درباره لهجه های آذری/ از مجله ی آینده/ سال۵ شماره۴-۶/(۱۳۵۸)/

۲۰) زبان ترکی در آذربایجان/ عباس اقبال آشتیانی/ از مجله یادگار/ سال۲ شماره۳/ (۱۳۲۴)/

۲۱) یک سند مهم در باب زبان آذری/ عباس اقبال آشتیانی/ از مجله یادگار/ شماره۲ سال۳/ (۱۳۲۴)/

۲۲) آذربایجان و زبان پارسی/ محمد امین ادیب طوسی/ از مجله ماهتاب شماره ۴تا۱۰/ (۱۳۱۷) تبریز/

۲۳) سند تاریخی از گویش آذری تبریز/ دکتر محمدمقدم/ از ایران کوده شماره۱۰/(۱۳۲۷)/

۲۴) گویش کرینگان/ یحیی ذکاء/ از رساله ای به همین نام/ (۱۳۳۲) تهران/

۲۵) رساله روحی انارجانی/ سعید نفیسی/ از فرهنگ ایران زمین جلد۲/ (۱۳۳۳)

۲۶) زبان آذربایجان در سالهای پس از اسلام/ عبدالعلی کارنگ/ از کتاب تاتی و هرزنی/(۱۳۳۳) تبریز/

۲۷) زبان و ادبیات آذربایجان/دکتر جمال الدین فقیه/ از کتاب آتورپاتکان-آذربایجان و نهضت ادبی/ (۱۳۴۶) تهران/

۲۸) زبان آذربایجان/ محمد رضا شعار/ از کتاب بحثی درباره زبان آذربایجان/ (۱۳۴۶)

۲۹) گویش آذری/ رحیم رضا زاده ملک/ از کتاب گویش آذری/(۱۳۵۳) تهران/

۳۰) زبان آذربایجان/ دکتر منوچهر مرتضوی/ از کتاب چهره آذرآبادگان در آئینه تاریخ ایران/(۱۳۵۳) تبریز/

۳۱) سابقه زبان دری در آذربایجان/ دکتر غلامحسین مرزآبادی/ از کتاب چهره آذرآبادگان در آئینه تاریخ ایران/(۱۳۵۳) تبریز/

۳۲) آذریگان/ دکتر صادق کیا/ از کتاب آذریگان (اندیشه نیک شماره۲)/ (۱۳۵۴) تهران/

۳۳) آذری یاآذربایجانی؟/ محمد محیط طباطبایی/ از مجله گوهرشماره۴سال۶/(۱۳۵۷)/

۳۴) زبان مردم آذربایجان/دکترعنایت اله رضا/ازکتاب آذربایجان و اران/(۱۳۶۰)تهران

۳۵) پژوهش های معاصران در زبان آذربایجان/دکتر حسینقلی کاتبی/ازنامواره ی دکتر محمود افشار/جلد۲/(۱۳۶۵)تهران/

۳۶) ملاحضاتی درباره ی زبان کهن آذربایجان/دکتر محمد امین ریاحی/ازنامواره ی دکتر محمود افشار/جلد۴/(۱۳۶۷)تهران/  

۳۷) سخنی چند درباره ی زبان آذربایجان/ دکتر محمود افشار/ازکتاب زبان آذربایجان و وحدت ملی ایران/استاد ناصح ناطق/(۱۳۵۸)/

۳۸) آذربایجان و زبان دری/شادروان ابراهیم پورداوود/ از نشریه کتابخانه ملی تبریز شماره۱۳و۱۴/(۱۳۴۷)/

۳۹) فهلویات زبان آذری در قرن هشتم و نهم/ محمد امین ادیب طوسی/ از نشریه دانشکده ادبیات تبریز شماره۴سال۷/(۱۳۳۵)

۴۰) فهلویات ماما عصمت و کشفی به زبان آذری/ محمد امین ادیب طوسی/ از نشریه دانشکده ادبیات تبریز سال۸/(۱۳۳۵)

۴۱) زبان کنونی آذربایجان/ عزیز دولت آبادی/ از نشریه دانشکده ادبیات تبریز شماره۴ دوره ۶/(۱۳۳۳)/

۴۲) درباره زبان آذربایجان/استاد ناصح ناطق/ازمجموعه سخنرانیهای کانون فرهنگی ایران جلد۳/(۱۳۵۱)تهران/

۴۳) دو نمونه از زبان مردم تبریز/استاد رشید عیوضی/ از کتاب چهره آذرآبادگان درآئینه تاریخ ایران/(۱۳۵۳)تبریز/

۴۴) دقیقی، زبان دری و لهجه آذری/ استاد جلال متینی/ از نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه مشهد شماره۴ سال۱۱/ (۱۳۵۴)/

۴۵) زبان کنونی آذربایجان/ دکتر یحیی ماهیار نوابی/(۱۳۳۳) تبریز/۱۴۵رویه/ وزیری/

۴۶) صفوه الصفا/توکل بن اسماعیل ابن بزاز اردبیلی (سده ی۸٫)/به کوشش غلامرضا مجد طباطبائی/ [(انتشارات زریاب/ چاپ۲/ (۱۳۷۶)تهران) و (چاپ۱/(۱۳۷۳) اردبیل)]/{نام بردن از زبان آذری (زبان کهن آذربایجان)}

۴۷) صوره الارض/ابن حوقل/[( چاپ لیدن/رویه۲۵۹/) و (چاپ تهران/ برگردان: دکتر جعفر شعار/ انتشارات بنیاد فرهنگ ایران/ (۱۳۴۵) /رویه۹۶)] {نام بردن از زبان آذری (زبان کهن آذربایجان)}

۴۸) کتاب البلدان/ احمدبن ابی یعقوب الیعقوبی/ لیدن/(۱۸۹۷)/ رویه۳۸/{نام بردن از زبان آذری (زبان کهن آذربایجان)}/

۴۹) نظری به تاریخ آذربایجان وآثار باستانی و جمعیت شناسی آن/دکتر محمد جواد  مشکور/ انجمن آثار ملی/ چاپ۱ /(۱۳۴۹) تبریز /۴۸۸رویه/

نتیجه:

این ۴۹ نمونه از صدها کتاب و مقاله و مطلب از پژوهشگران و محققان داخلی و خارجی درباره زبان آذربایجان،  بیانگر واقعیتی است که علم تاریخ و زبان‌شناسی در طول یکصد و اندی سال گذشته بدان دست یافته است. اما واقعیتی فراتر از معلوماتی که این کتاب‌ها به دست می‌دهند، این که مردم بخشی از ایران در شمال غرب کشور به زبانی سخن می‌گویند که در ۴۰۰ سال گذشته به وجود آمده است؛ زبانی متشکل از لغات فراوان آذری و البته حدودی ترکی، با قواعدی که به زبان ترکی نزدیک است. و این زبان در سده‌های گذشته بخشی از ادبیات و فرهنگ مردم منطقه را تشکیل داده است. بنابراین بر هر اندیشمند و محققی لازم و واجب است تا این زبان را از گزند تجاوزات زبان‌های بیگانه محفوظ نگه دارند.