شاعری که کاربرد زبان ترکی در شعر را دشوار می‌دانست

گروه گزارش: در توصیف جایگاه ادبی فضولی در زیست جهان ادبی زبان ترکی همین بس که بسیاری از شاعران نام آور جغرافیای زبان ترکی تحت تأثیر آثار فضولی به خلاقیت شعری پرداخته‌اند، نظیره‌سازی و تضمین بر بسیاری از آثار او را بر خود افتخار شمرده‌اند.

گروه گزارش/ میر محمد حسینی:بخش دوم: در توصیف جایگاه ادبی فضولی در زیست جهان ادبی زبان ترکی همین بس که بسیاری از شاعران نام آور جغرافیای زبان ترکی تحت تأثیر آثار فضولی به خلاقیت شعری پرداخته‌اند، نظیره‌سازی و تضمین بر بسیاری از آثار او را بر خود افتخار شمرده‌اند. مانند: باقی (شاعر بزرگ عثمانی)، خیالی، نائلی، قوسی تبریزی،‌ ندیم، شیخ غالب، سید عظیم شیروانی، میرزا علی اکبر صابر و دیگر شعرای ترک زبان حوزه ایران فرهنگی. پیش از فضولی در ادبیات ترکی شکل‌هایی چون مثنوی و غزل رواج داشت و فضولی خود یکی از غزلسرایان برجسته بود، اما او نخستین آثار ارزنده تمثیلی را در ترکی آذربایجانی آفرید (بنگ و باده- صحبت الاثمار). همچنین چون نسیمی کوشید تا شعر ترکی را با اوزان عروضی سازگار نماید. اگرچه در تلاش خود، موفقیت چشمگیری به دست آورد ولی واقعیت این است که ترکی با وزن هجایی سازگارتر می باشد. و خود فضولی نیز کاربرد زبان ترکی را در شعر دشوار می داند و در یکی از قطعاتی که در دیوان ترکی وی درج است چنین می‌گوید:روایتِ طرح نو از فضولی، شاعر بغدادی، که به سه زبان شعر می‌سرود؛

اول سبب دن فارسی لفظینه چوقدر نظم کیم

نـظم نـازک تـُرک لفظینه ایکن دشـوار اولور

لهجه‌ی تـرکی قـبول نـظم تـرکیب ایـدوب

اکـثر الـفاظى نــامربوط و نــاهموار اولــور

مــنده تـوفیق اولـسا بو دشواری آسان ایلرم

نوبهار اولجاق دیکندن برگ گل اظهار اولور

دیوان ترکی: دیوان ترکی فضولی در برگیرنده‌ی تحمیدیه‌ها، نعت‌ها، مراثی، قصائد، مسمطات، غزلیات، قطعه‌ها و انواع دیگر شعری می باشد. این دیوان که با یک مقدمه‌ی منثور آغاز می‌شود، نخستین بار در تبریز به سال ۱۲۴۷ هـ . چاپ شده است. دو بار نیز در تهران به صورت چاپ سنگی و سربی انتشار یافته است. دیوان ترکی فضولی شامل 48 قصیده و ۴۱۰ غزل عرفانی و فلسفی است. همچنین در این دیوان، ۳۳ قطعه، ۱ ترکیب‌بند، ساقی‌نامه، مثنوی، ۱ مسبّع، ۱ مسدّس، ۱ ملمع، ۱۳ دوبیتی و ۱۰۵ رباعی نیز آمده است.

لیلی و مجنون: لیلی و مجنون مثنوی زیبایی است که در گستره‌ی ادبیات ترکی کم نظیر می نماید. این مثنوی در ۹۴۱ هجری و به تقلید از لیلی و مجنون نظامی سروده شده است و بارها در تبریز و تهران چاپ گردیده، اپرا و فیلم نیز بر اساس آن ساخته شده و چندین بار در صحنه‌های تئاتر اجرا، و به چندین زبان نیز ترجمه شده است. پیش از فضولی چندین تن از شاعران ترک زبان از جمله: شاهدی، نوایی، بهشتی، حمدی، قدیمی، جلیلی و… نیز ماجرای لیلی و مجنون را به نظم کشیده‌اند و در زبان‌ فارسی نیز آثار سترگی چون لیلی و مجنون نظامی گنجوی و مثنوی عبدالرحمن جامی خود نمایی می کند. ولی هیچ یک از آن‌ها جز اثر نظامی، چون سروده‌ی فضولی این‌ همه شهرت مقبول و آوازه نیافت.

بنگ و باده: بنگ و باده مثنوی عارفانه‌ای در ۴۵۰ بیت است. این اثر که پیش از جنگ چالدران سروده و به شاه اسماعیل صفوی تقدیم شده است. در این مثنوی،‌ منظور از بنگ، سلطان بایزید دوم و منظور از باده، شاه اسماعیل است. این مثنوی چند بار در داخلِ کلیات فضولی در تبریز و تهران چاپ شده است. در این داستان، باده بر بنگ برتری داده می‌شود. در آغاز آن تحمیدیه، نعت و ذکر فضائل و مناقب حضرت علی(ع) و مدح شاه اسماعیل صفوی آمده است. سپس در وصف باده سخن می‌رود. باده پس از وصف خود، برای بنگ، ایلچی می‌فرستد ولی ایلچی به باده خیانت می‌ورزد. باده قشون بر می‌دارد و به سوی بنگ روان می‌شود و در فرجام ماجرا بر بنگ غلبه حاصل می‌کند.

دیوان اشعار فارسی: دیوان فارسی فضولی برای اولین بار به دست دانشمند و محقق فقید «حسیبه مازی اوغلو» در ترکیه چاپ و منتشر شد که شامل غزلیات، قصاید، مثنوی ها، رباعیات و انواع دیگر شعر است. مضامین اشعار فارسی فضولی هم مثل اشعار ترکی اش متنوع است و مضامین عاطفی، اجتماعی، اخلاقی، دینی، عرفانی و تاریخی را در بر می‌گیرد. دیوان فارسی وی همچنین، شامل منظومه‌های ساقی‌نامه (هفت جام)، «رند و زاهد»، «صحت و مرض»، «انیس القلب» و «روح نامه» (سفرنامه روح یا حُسن و عشق) نیز می باشد.

قصاید عربی فضولی: از فضولی یازده قصیده کامل و یک قصیده ناتمام به زبان عربی بر جای مانده است که مجموعاً ۴۶۵ بیت می باشد. هفت قصیده در مدح حضرت محمد، و سه قصیده در نعت علی مرتضی علیه‌السلام است. قدیمی ترین نسخه اشعار عربی فضولی که در سال ۹۹۷ قمری، حدود ۲۵ سال بعد از وفات شاعر در یک مجموعه گردآوری و کتابت شده، در موزه آسیایی لنینگراد نگهداری می شود و ادیب قفقازی، مرحوم حمید آراسلی، در سال ۱۹۵۸ در باکو برای اولین بار آن را چاپ و منتشر کرده است.

حدیقه السعدا؛ نخستین مقتل عاشورایی به زبان ترکی: فضولی از برای مکتب تشیع نیز خدمات ارزنده‌ای ارایه کرده‌ و در کتاب «حدیقه السعدا» جریان شهادت حضرت سیدالشهدا(ع) و تمامی حوادث واقعه عاشورا را به زیبایی بیان کرده‌است. این کتاب یکی از مهم‌ترین آثار فضولی است که قدیم‌ترین نسخه خطی آن در موزه پاریس نگهداری می‌شود و مربوط به سال ۱۱۸۱ قمری و دارای نقاشی‌های مینیاتور نفیسی است.

این کتاب دارای یک مقدمه و ۱۰ باب و یک خاتمه و اولین مقتل ترکی است که یک نویسنده و شاعر بزرگ تحریر کرده و آن را به آیات و احادیث، مزین، و به نکات بکر، مفید، مرصّع کرده است. ابواب کتاب از این قرار است: در بیان احوال انبیا؛ باب دوم: در بیان جفاهایی که حضرت رسول از قریش متحمل شد؛ باب سوم: در بیان وفات حضرت رسول؛ باب چهارم: در بیان مصائب و وفات حضرت فاطمه زهرا؛ باب پنجم: در بیان شهادت حضرت امیرالمؤمنین(ع)؛ باب ششم: در احوال و مصائب حضرت امام حسن مجتبی (ع)؛ باب هفتم: در بیان عزیمت امام حسین (ع) از مدینه به مکه؛ باب هشتم: در بیان شهادت مسلم بن عقیل؛ باب نُهم: در بیان عزیمت امام حسین(ع) از مکه به کربلا؛ باب دهُم: در بیان شهادت امام حسین (ع)؛ خاتمه: در بیان رفتن اسرای اهل بیت: از کربلا به شام.

البته اظهار ارادت فضولی نسبت به ائمه و خصوصا سالار شهیدان، صرفا به حدیقه السعدا محدود نبوده و اشعار دیگری نیز به شرح زیر در مدح و منقبت اهل بیت دارد. او به زبان فارسی و ترکی اشعار و نثرهای عاشورایی زیادی دارد. در اینجا برای نمونه ابیاتی از اشعار ترکی و فارسی اش را در مرثیه امام حسین علیه السلام می اوریم. ابتدا دو بند از ترکیب بند معروف عاشورایی فضولی:

بند۱

مـاه محرم اولدی مسرّت حرام دیر

ماتم بو گون شریعته بیر احترام دیر

تجدید ماتم شهدا نفع سیز دگول

غفلت سرای دهرده تنبیه عام دیر

غــوغای کربلا خبرین سهل سانما

کیم نقص وفای دهره دلیل تمام دیر

هر درّ اشک کیم تؤکیلور ذکر آل

ایـله سیاره ی سپهر علوّ مقام دیر

هر مدّ آه کیم چکیلور اهل بیت ایچون

مــفتاح بــاب روضه ی دارالـسلام دیر

شاد اولماسین بو واقعه دن شاد اولان گؤنول