گروه جامعه/ سردبیر: تبریز به درستی یکی از بزرگترین شهرهای دانشگاهی ایران قلمداد می‌شود. این شهر با برخورداری از زیرساخت‌های آموزشی قوی و تاریخ غنی علمی، همواره در کانون توجه دانشجویان داخلی و خارجی قرار داشته است. در قلب این شهر، دانشگاه دولتی تبریز به عنوان دومین دانشگاه بزرگ کشور با بیش از ۲۴ هزار دانشجو، نقشی محوری در آموزش عالی ملی ایفا می‌کند. نکته حائز اهمیت، حضور چشمگیر هزاران دانشجوی خارجی در این دانشگاه است که اغلب آن‌ها را دانشجویان عراقی تشکیل می‌دهند. این آمار نشان‌دهنده میزان موفقیت این دانشگاه در جذب استعدادهای منطقه‌ای است.

علاوه بر دانشگاه دولتی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان که پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۶۸ تأسیس شد، با قریب هشت هزار دانشجو، یکی دیگر از قطب‌های آموزش عالی منطقه محسوب می‌شود و میزبان جمعی از دانشجویان خارجی، از جمله دانشجویان عراقی است. این ساختار چندوجهی دانشگاهی، تبریز را به یک اکوسیستم علمی پویا تبدیل کرده است. این حضور بین‌المللی نه تنها نمادی از کیفیت آموزشی است، بلکه بیانگر جایگاه ژئوپلیتیک خاص تبریز در شمال غرب کشور است.

اهمیت استراتژیک و اقتصادی جذب دانشجو

دانشگاه‌های تبریز، شامل دانشگاه دولتی تبریز، دانشگاه صنعتی تبریز، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان و حتی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، همگی دارای فعالیت‌های بین‌المللی چشمگیری هستند. این دانشگاه‌ها به طور فعال با دانشگاه‌های معتبر در کشورهای همسایه مانند عراق، ترکیه و جمهوری آذربایجان (از طریق روابط دوجانبه پیشین یا فعلی) قراردادهای همکاری منعقد کرده‌اند. هدف این قراردادها تبادل استاد، پژوهش مشترک و از همه مهم‌تر، جذب دانشجو است.

بدیهی است که هر قدر دانشجو از کشورهای مختلف در تبریز جذب شود به نفع ایران و منطقه‌ی آذربایجان شرقی و کلانشهر تبریز است. این امر نه تنها بر شهرت آکادمیک کشور می‌افزاید، بلکه منافع ملموس دیگری را نیز به همراه دارد. از جمله؛

۱. منافع اقتصادی مستقیم و غیرمستقیم

جذب دانشجوی بین‌المللی یک منبع درآمد پایدار و غیرنفتی برای سیستم آموزشی کشور فراهم می‌آورد. دانشگاه‌های تبریز و شهید مدنی درآمد هنگفتی از تحصیل دانشجویان خارجی نصیب خود می‌کنند، چرا که دانشجویان خارجی در قبال تحصیل، شهریه پرداخت می‌کنند. این شهریه‌ها اغلب بالاتر از شهریه دانشجویان بومی است. برای مثال، با فرض متوسط شهریه سالانه ۵۰۰۰ دلار برای هر دانشجو (رقمی محافظه‌کارانه برای رشته‌های بین‌المللی)، ۳۴۰۰ دانشجوی خارجی در دانشگاه تبریز به تنهایی سالانه ۱۷ میلیون دلار درآمد مستقیم برای دانشگاه ایجاد می‌کنند.

این درآمدزایی می‌تواند بخش قابل توجهی از نیازهای مالی دانشگاه‌ها، از جمله توسعه آزمایشگاه‌ها، ارتقاء تجهیزات آموزشی و حتی بخشی از حقوق اساتید را تأمین کند، و وابستگی به بودجه‌های دولتی را کاهش دهد.

این دانشجویان مصرف‌کنندگان عمده خدمات محلی نیز هستند؛ از اجاره مسکن و خرید مواد غذایی گرفته تا استفاده از خدمات حمل و نقل و درمانی. این امر تزریق سرمایه مستقیمی به اقتصاد شهر تبریز است.

۲. نفوذ فرهنگی، سیاسی و دیپلماسی عمومی

دانشجویان بین‌المللی، سفیران غیررسمی بلندمدت ایران در کشورهای خود خواهند بود.

دانشجویانی که پنج تا هفت سال در تبریز زندگی می‌کنند، با فرهنگ، زبان و جامعه ایران آشنا می‌شوند. آن‌ها در آینده می‌توانند در سطوح مختلف مدیریتی و سیاسی کشورهای خود، به تسهیل روابط دوستانه و همکاری‌های دوجانبه با ایران نقش ایفا کنند.

تجربه‌های مثبت این دانشجویان در ایران، به عنوان روایت‌های قابل اعتماد در کشورهای مبدأ عمل کرده و به خنثی‌سازی تبلیغات منفی علیه ایران کمک می‌کند. این عامل حیاتی در دیپلماسی عمومی و نفوذ نرم محسوب می‌شود..

ایران با ارائه آموزش تخصصی در حوزه‌های مورد نیاز کشورهای همسایه (مانند نفت، مهندسی و پزشکی)، به توسعه این کشورها کمک می‌کند و در عین حال، وفاداری بلندمدت این کشورها را به خود جلب می‌نماید.

رقابت منطقه‌ای و چالش‌ها

در مناطق مختلف جهان، رقابتی جدی برای جذب استعدادهای علمی بین دانشگاه‌ها و کشورها وجود دارد. مؤسسات آموزشی بین‌المللی به عنوان کالاهای استراتژیک تلقی می‌شوند.

ترکیه در همسایگی ایران، یکی از مراکز مهم جذب دانشجویان خارجی و به‌ویژه دانشجویان عراقی است. ترکیه با بهره‌گیری از برنامه‌های جذب دانشجوی هدفمند و ارائه تسهیلات نسبتاً آسان، توانسته است سهم قابل توجهی از این بازار را به خود اختصاص دهد. طبق آمار غیررسمی و گزارش‌های محلی در سال ۲۰۲۴ حدود ۱۴ هزار دانشجوی عراقی در ترکیه مشغول به تحصیل هستند که این رقم بسیار بیشتر از آمار دانشجویان عراقی در ایران است.

این آمار نشان می‌دهد که ایران برای حفظ و گسترش سهم خود در بازار آموزش عالی منطقه باید با جدیت رقابت کند. عدم توجه به این رقابت می‌تواند منجر به از دست دادن سرمایه‌های انسانی و اقتصادی شود.

موانع ژئوپلیتیک و سیاسی

چالش‌های جذب دانشجو صرفاً اقتصادی نیستند؛ مسائل سیاسی نیز تأثیر بسزایی دارند. واقعیت این است که برخی کشورهای همسایه به دلایل تفاوت‌های مذهبی، سیاسی و سبک زندگی، تمایلی به تحصیل دانشجویان خود در تبریز یا سایر شهرهای ایران ندارند. این کشورها اغلب تلاش می‌کنند دانشجویان خود را به سمت دانشگاه‌های ترکیه، مالزی، یا اروپا سوق دهند.

از سوی دیگر، فشارهای سیاسی مستقیم نیز وجود دارد. به عنوان مثال، کشور جمهوری آذربایجان، تحصیل دانشجویان خود در ایران را رسماً ممنوع کرده است. این تصمیم، که ریشه در ملاحظات ژئوپلیتیک پیچیده منطقه‌ای دارد، عملاً کانال مهمی برای جذب دانشجو از این کشور را مسدود کرده است. این اقدامات نه تنها بر پیچیدگی جذب دانشجو می‌افزاید، بلکه ارزش حضور دانشجویان فعلی (خصوصاً دانشجویان عراقی که اغلب از مناطق با ثبات‌تر ایران استقبال می‌کنند) را دوچندان می‌کند، زیرا آن‌ها نماینده اصلی تعاملات فرهنگی کنونی ما با منطقه هستند.

جریان نفرت‌پراکنی؛ تهدیدی داخلی و خارجی

موفقیت تبریز در تبدیل شدن به یک قطب دانشگاهی با حضور هزاران دانشجو، تأثیرات منطقه‌ای گسترده‌ای داشته است. این روزها به نظر می‌رسد که موفقیت دانشگاه‌های معتبر تبریز در جذب دانشجویان عراقی، از چشم برخی همسایه‌های رقیب ما دور نمانده است. کشورهایی که حتی از مراکز فحشا یا تجارت غیرقانونی نیز با جذب گردشگران درآمد دارند، از حضور بیش از ۳۰۰۰ دانشجوی عراقی در تبریز احساس خسران کرده و این امر برای آن‌ها آزاردهنده است! این کشورها ممکن است در تلاش برای ضربه زدن به این موفقیت، به سازماندهی کمپین‌های منفی علیه میزبانی ایران از دانشجویان عراقی روی آورند. و در این راه می‌توانند از برخی رسانه‌های غافل هم سوءاستفاده کنند.

در این میان برخی رسانه‌های محلی در تبریز تبلیغاتی را در فضای مجازی با رویکرد ایجاد تقابل قومی علیه حضور دانشجویان خارجی و عراقی در تبریز آغاز کرده‌اند. این رویکرد که اغلب با هدف جلب توجه یا به دلایل سیاسی داخلی صورت می‌گیرد، آسیب‌های جبران‌ناپذیری به برند علمی شهر وارد می‌کند. این رسانه‌ها با زبان تحریک‌آمیز و نادرست، اقدام به عملیات روانی می‌کنند. در ادامه به برخی از وجوه آن اشاره می‌شود:

استفاده از ادبیات مهاجم: گاهی از «اشغال دانشگاه‌های تبریز توسط عرب‌ها» سخن می‌گویند، در حالی که دانشجویان، افرادی با ویزای تحصیلی قانونی هستند که شهریه می‌پردازند.

انتشار تصاویر گزینشی: گاهی ویدئویی از سیگار کشیدن تعداد معدودی از دانشجویان عراقی بازنشر می‌کنند (گویی در جامعه ایران هیچ دانشجوی ایرانی سیگار نمی‌کشد!) تا تصویری منفی از کل جامعه دانشجویی ارائه دهند.

مسائل فرهنگی سطحی: گاهی بحث حجاب دانشجویان دختر عراقی را به عنوان یک مسئله اساسی مطرح می‌کنند، در حالی که قوانین داخلی ایران در دانشگاه‌ها برای همه دانشجویان لازم‌الاجراست و پذیرش آن‌ها نشان‌دهنده پذیرش کلیت ساختار فرهنگی ایران است.

این رفتارها مصداق بارز نفرت‌پراکنی همزمان در خارج و داخل علیه دانشجویان خارجی در تبریز است. این دوقطبی‌سازی نه تنها اعتبار دانشگاه‌ها را نزد دانشجویان آینده خدشه‌دار می‌کند، بلکه فرصت‌های اقتصادی حاصل از حضور آن‌ها را نیز از بین می‌برد.

راهکارهای مقابله با این پدیده‌

حضور دانشجویان خارجی، به‌ویژه دانشجویان عراقی، در تبریز نه یک تهدید امنیتی یا فرهنگی، بلکه یک فرصت استراتژیک، اقتصادی و فرهنگی حیاتی برای تبریز و ایران است. این دانشجویان نماینده دیپلماسی عمومی موفق و درآمدزایی پایدار برای زیربناهای علمی کشور هستند. ضروری است که مسئولین دانشگاهی، استانداری و رسانه‌های دلسوز، با آگاهی کامل از اهمیت این حضور، در مقابل موج نفرت‌پراکنی خارجی و به‌ویژه داخلی ایستادگی کنند.

راهبردهای پیشنهادی عبارتند از:

۱- مستندسازی منافع اقتصادی: انتشار منظم گزارش‌هایی که میزان درآمدزایی حاصل از شهریه‌های دانشجویان خارجی و تأثیر آن بر توسعه دانشگاه‌ها را نشان دهد.

۲- تقویت دیپلماسی دانشگاهی: افزایش تعاملات رسمی با سفارتخانه‌ها و سازمان‌های دانشجویی کشورهای همسایه برای حل اختلافات فرهنگی پیش از تبدیل شدن به بحران رسانه‌ای.

۳- مقابله رسانه‌ای فعال: استفاده از ظرفیت رسانه‌های رسمی و معتبر برای معرفی دانشجویان موفق و برجسته کردن نقش مثبت آن‌ها در جامعه محلی.

۴- نظارت بر محتوای داخلی: برخورد قاطع با رسانه‌های محلی که با استفاده از ادبیات قومی یا تحریک‌آمیز، به تخریب چهره دانشجویان خارجی می‌پردازند.

نباید اجازه داد که با درشت‌نمایی مسائل جزئی مانند نحوه پوشش یا رفتارهای شخصی افراد نادر، این دستاورد بزرگ در حوزه بین‌المللی‌سازی آموزش عالی مخدوش شود. حمایت از این دانشجویان، در واقع سرمایه‌گذاری بر آینده روابط منطقه‌ای و توسعه اقتصادی کشور است. تبریز باید همچنان به عنوان دروازه علم و ثروت در منطقه باقی بماند.