گروه سیاست: یکی از موضوعات مهم در روابط فی‌مابین باکو و ایروان که به چالش مهمی در منطقه نیز تبدیل شده است، اصرار باکو برای ایجاد “کریدور زنگزور” در راستای برقراری ارتباط زمینی و ریلی بین سرزمین اصلی‌اش با جمهوری خودمختار نخجوان است؛ طرحی که با مخالفت شدید تهران و ایروان روبرو شده است. براساس بند «۹» توافقنامه آتش بس بین باکو و ایروان، تمام راه‌های ارتباطی در منطقه باید بازگشایی و تجارت تسهیل شود. بر این اساس ارمنستان حاضر به ایجاد این مسیر تحت حاکمیت و کنترل ایروان است، موضوعی که باکو آن را نمی‌پذیرد و حالا تبدیل به تنش جدید بین دو کشور شده که می‌تواند تاثیرات فرامنطقه‌ای داشته باشد.

در واقع تمامی ارتباطات اقتصادی و حمل و نقل در منطقه باید رفع انسداد شود. جمهوری ارمنستان نیز در این راستا امنیت ارتباطات حمل و نقل بین مناطق غربی جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را به منظور ترتیب دادن تردد بدون مانع افراد، وسایل نقلیه و بار در هر دو جهت تضمین می‌کند. نیروهای حافظ صلح روسیه نیز مسئول نظارت بر ارتباطات حمل و نقل خواهند بود. و طبق توافق طرفین، خطوط حمل و نقل جدید برای اتصال جمهوری خودمختار نخجوان و مناطق غربی آذربایجان ایجاد خواهد شد.

کریدور زنگزور (مغری) کجاست؟

این مسیر ارتباطی که توسط باکو «کریدور زنگزور» نامیده می‌شود و امکان برقراری ارتباط مستقیم زمینی بین جمهوری آذربایجان و ترکیه را نیز فراهم می‌کند، از سه قسمت تشکیل شده است: قطعه‌ی اول (راه آهن هورادیز- آگبند) در منطقه جبرائیل و زنگیلان در جنوب آذربایجان واقع شده است. قسمت دوم از منطقه مغری ارمنستان می‌گذرد و قسمت سوم شامل ایستگاه‌های اردوباد، کولفا در قلمرو نخجوان و آرازدین در قلمرو ارمنستان است.

مانع اصلی ساخت راه‌آهن هورادیز – آگبند و همچنین سایر پروژه‌های عمرانی در مناطق درگیری، وجود ده‌ها هزار مین در قره‌باغ و اطراف آن است. از این رو قبل از شروع ساخت راه آهن هورادیز – آگبند، مین زدایی در مناطقی که در مرحله اول ساخت قرار داشتند، انجام شد. تاکنون بیش از ۶۰ کیلومتر زمین از مین پاکسازی شده است. در حال حاضر عملیات ساخت و ساز به موازات روند مین زدایی در سایر نقاط جاده ادامه دارد.

براساس داده‌های جمهوری آذربایجان از اول ژانویه ۲۰۲۲، نزدیک به۷۰ درصد از فاز اول پروژه راه آهن هورادیز – آگبند هم اکنون تکمیل شده است. در قطعه ۲۳ کیلومتری پروژه تا ایستگاه محمودلو در منطقه جبرائیل ریل نصب شده و عملیات تنظیم جاده آغاز شده است. ۹۰ درصد از زمین‌هایی که راه‌آهن را تشکیل می‌دهند، ۴۰ پل، ۲ گذرگاه حیوانات و ۵۲ گذرگاه اضطراری ایجاد شده است.

بنای راه آهن هورادیز – آقبند به طول ۱۱۰ کیلومتر در فوریه ۲۰۲۱ توسط الهام علیف انجام و قرار است عملیات ساخت این خط آهن در سه مرحله انجام شود. در مرحله اول، احداث قطعه ۳۰ کیلومتری شامل ایستگاه های هورادیز، مرجانلی و محمودلو پیش بینی شده است. در مرحله دوم قرار است یک قطعه ۳۰ کیلومتری احداث شود که شامل ایستگاه‌های سلطانلی و گوملاغ است. و در مرحله سوم، قطعه ۲۵٫۴ کیلومتری جاده شامل ایستگاه‌های مینجیوان، برتاز و آق‌بند احداث می‌شود. به طور کلی، این پروژه ساخت هشت ایستگاه، سه تونل، ۴۱ پل، چهار روگذر و در مجموع حدود ۳۰۰ تاسیسات مهندسی مصنوعی را در نظر گرفته است.

اهمیت سه گانه کریدو زنگزور

کریدور زنگزور در سه بعد محلی، منطقه‌ای و بین قاره‌ای اهمیت دارد. اهمیت کریدور در سطح محلی سهم محرک آن در توسعه اقتصادی محلی در کشورهایی است که از قلمروهای آن عبور خواهند کرد. باید در نظر داشت که کریدور جدید از توسعه نیافته‌ترین مناطق هر سه کشور عبور می‌کند. به این ترتیب، قرار است این کریدور به مناطق جنوب غربی آذربایجان متصل شود. ضعیف ترین منطقه سیونیک در ارمنستان؛ و مناطق شرقی ترکیه که به دلیل دهه‌ها توسعه اندکی یافته‌اند، به طور قابل توجهی به رشد اقتصادی محلی در هر سه منطقه کمک می‌کند.

اهمیت کریدور جدید در سطح منطقه‌ای این است که جایگزین‌هایی را در چندین جهت ارائه می‌دهد. اولین و مهمترین آن، پیدایش یک مسیر جدید بین ترکیه و آسیای مرکزی است. ترکیه علاقه‌مند به کاهش وابستگی به رقیب منطقه‌ای خود، ایران و ایجاد پیوند با آسیای مرکزی از طریق خاک جمهوری آذربایجان است. آنکارا مدت‌هاست که این هدف را از طریق گرجستان و آذربایجان در مسیر شمالی محقق می‌کند و قصد دارد از طریق مسیر ارمنستان-آذربایجان در جنوب به سناریوی مشابهی دست یابد.

و اما وقتی صحبت از اهمیت بین قاره‌ای کریدور زنگزور می‌شود، باید به این نکته اشاره کرد که گذرگاهی جایگزین برای تبادلات اقتصادی رو به رشد بین چین و اروپا ایجاد می‌کند. این مسیر، حمل و نقل کالا را از چین به استان‌های شرقی ترکیه و سپس به اروپا از طریق دریای مدیترانه یا تنگه استانبول تسهیل می‌کند. بنابراین، با توجه به ادغام در کریدور حمل و نقل شرق به غرب در آینده نزدیک، کریدور زنگزور این پتانسیل را دارد که به عنوان یک مسیر تجاری مهم بین بازارهای اروپا و آسیا عمل کند.

موضع ایران

شاید ایران تنها کشور منطقه باشد که از همان ابتدای جنگ دوم قره باغ موضع متعادلی گرفت و حالا نیز تلاش دارد در رابطه با باکو و ایروان موازنه برقرار کند. اما آنچه مهم خواهد بود و بارها نیز مقامات ایران به آن تاکید کرده‌اند عدم تغییر مرزها و موقعیت ژئوپلتیکی منطقه است. بطوری که رهبر انقلاب اسلامی در تاریخ ۲۸‌ تیر ‌۱۴۰۱ در دیدار آقای رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، با ابراز خرسندی از بازگشت قره‌باغ به آذربایجان، فرمودند: «اگر سیاستی مبنی بر مسدودکردن مرز ایران و ارمنستان وجود داشته باشد، جمهوری اسلامی با آن مخالفت خواهد کرد؛ چراکه این مرز، یک راه ارتباطی چند هزار ساله است.» ایشان همچنین در دیدار آقای ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه نیز گفتند: «جمهوری اسلامی، سیاست‌ها و برنامه‌هایی را که منجر به بسته‌شدن مرز ایران و ارمنستان شود، هرگز تحمل نخواهد کرد.» برای تببین موضع رهبر معظم انقلاب در این زمینه، چند نکته شایان ذکر است:

باید توجه داشت که یک «کریدور مستقل» که آذربایجان و نخجوان را به هم متصل می‌کند و به سمت ترکیه می‌رود، تهدیدی برای مسیرهای ترانزیتی شمال به جنوب ایران از طریق ارمنستان است و وقتی که در اکتبر ۲۰۲۱ بین جمهوری آذربایجان و ایران بر سر این مسائل و موضوعات دیگر درگیری آغاز شد، مجتبی ذوالنوری، نماینده مجلس ایران اعلام کرد که «آذربایجان و ترکیه اگر تهدیدی علیه ایران باشند، بهای گزافی را خواهند پرداخت.»

نکته مهم دیگر در این میان، اسم کریدور است. باید توجه داشت که اسم این کریدور اصلا زنگزور نبوده و آذربایجان  به دلیل ادعای تاریخی این نام را برگزید، در حالیکه اسم آن مغری است. در مجموع این کشور تلاش دارد بخش زنگیلان را زنگزور شرقی و این منطقه را زنگزور غربی بنامد.