گروه گزارش/ شیوا صفری: امروز مصادف است با روز معماری! در این ارتباط و اهمیت معماری باید گفت: معماری از دیرباز نه تنها ابزاری برای ساخت سرپناه، بلکه وسیله‌ای برای بیان هویت فرهنگی، باورها و نیازهای انسان بوده است. معماری، پلی است میان هنر و علم که بر کیفیت زندگی تأثیر مستقیم دارد و به‌نوعی بازتابی از شرایط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی هر جامعه محسوب می‌شود.

معماری مناسب، نقشی کلیدی در سلامت جسمی و روانی افراد ایفا می‌کند. فضاهایی که با اصول ارگونومی، نور طبیعی، تهویه مناسب و زیبایی بصری طراحی شده‌اند، حس آرامش و رضایت را در انسان تقویت می‌کنند. همچنین معماری می‌تواند ابزار ارتباط میان نسل‌ها باشد؛ چرا که بناهای تاریخی روایت‌گر داستان‌های تمدنی و هویتی ملت‌ها هستند.

در دنیای امروز، معماری نقش مهمی در توسعه پایدار دارد. طراحی فضاهای دوست‌دار محیط‌زیست، استفاده از مصالح بومی و بهره‌گیری از انرژی‌های تجدیدپذیر، بخشی از رویکردهای نوین در معماری هستند که به حفاظت از منابع طبیعی و آینده نسل‌های بعدی کمک می‌کنند.

معماری در تبریز؛ بازتابی از تاریخ، فرهنگ و اقلیم

تبریز، یکی از مهم‌ترین و تاریخی‌ترین شهرهای ایران، همواره جایگاه ویژه‌ای در معماری ایرانی- اسلامی داشته است. این شهر با پیشینه‌ای چند هزار ساله، به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود در شمال‌غرب ایران، نقش مؤثری در تحولات فرهنگی، اقتصادی و معماری ایران ایفا کرده است. تنوع سبک‌های معماری در تبریز از دوران قبل از اسلام تا دوران قاجار و عصر معاصر، نمایانگر تحولات اجتماعی و تاریخی این منطقه است.

– جایگاه جغرافیایی و اقلیم در شکل‌گیری معماری تبریز: یکی از عوامل اصلی تأثیرگذار بر معماری در تبریز، شرایط اقلیمی آن است. این شهر با زمستان‌های سرد و تابستان‌های معتدل، نیازمند طراحی‌هایی برای مقابله با سرمای شدید بوده است. در نتیجه دیوارهای ضخیم و مصالح بومی مانند خشت و آجر برای حفظ دمای داخلی استفاده می‌شد. پنجره‌های کوچک و سقف‌های گنبدی برای جلوگیری از اتلاف گرما طراحی می‌شدند.

حیاط مرکزی با باغچه، حوض و ایوان در خانه‌های سنتی تبریز رایج بوده، که علاوه بر ایجاد فضای آرامش‌بخش، نقش تنظیم دما را نیز ایفا می‌کرد.

– معماری اسلامی و سنتی تبریز: در دوران پس از اسلام، به‌ویژه دوره‌های سلجوقی، ایلخانی، صفوی و قاجار، معماری تبریز شکوفا شد. این سبک معماری، تلفیقی از هنر ایرانی، تزئینات اسلامی و عناصر محلی بود. از نمونه‌های برجسته می‌توان به چند مورد زیر اشاره کرد:

مسجد کبود که متعلق به قرن ۹ هجری است. این مسجد با کاشی‌کاری‌های فیروزه‌ای و لاجوردی بی‌نظیر خود به «فیروزه اسلام» معروف است. استفاده از آجر در ساختار و کاشی‌کاری معرق از ویژگی‌های برجسته آن است.

بازار تبریز که بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده‌ی قدیمی جهان و ثبت‌شده در فهرست جهانی یونسکو است. این مجموعه پیچیده با راسته‌ها، سراها، تیمچه‌ها، و مسجدها، نمونه‌ای کم‌نظیر از معماری تجاری سنتی ایرانی است که کاملاً با اقلیم تبریز تطبیق یافته است.

خانه‌های تاریخی (مانند خانه مشروطه، خانه امیر نظام): این خانه‌ها با نقوش گچ‌بری، ارسی‌ها، شیشه‌های رنگی و اندرونی–بیرونی، نمونه‌ای از معماری سنتی ایرانی-قاجاری هستند که شکوه و جزئیات فرهنگی تبریز را به تصویر می‌کشند.

– تأثیر فرهنگ و بازرگانی بر معماری: تبریز در طول تاریخ یکی از مهم‌ترین مراکز بازرگانی بوده و قرار گرفتن آن بر مسیر جاده ابریشم موجب تعامل با فرهنگ‌ها و سبک‌های معماری مختلف، از جمله معماری عثمانی، روسی و اروپایی شده است.

در دوران قاجار و پهلوی، با ورود تکنولوژی‌های نوین و معماری اروپایی، برخی عمارت‌ها و بناهای عمومی با تلفیقی از معماری ایرانی و سبک‌های فرنگی ساخته شدند. وجود بناهایی با ستون‌های کلاسیک، سقف‌های شیروانی، شیشه‌های رنگی و نقوش خاص اروپایی از این تأثیرگذاری حکایت دارد.

– معماری معاصر در تبریز: با گسترش شهرنشینی در قرن بیستم، تبریز نیز همچون دیگر شهرهای بزرگ ایران، شاهد تغییراتی در ساختار شهری و معماری بود. معماری مدرن با مصالح صنعتی (بتن، فولاد و شیشه) جایگزین معماری سنتی شد، اما تلاش‌هایی برای حفظ و بازآفرینی هویت معماری بومی صورت گرفته است. برخی پروژه‌های شهری مانند بازسازی بازار تاریخی یا طراحی پارک‌ها و میدان‌ها با الهام از معماری سنتی، گامی در راستای تلفیق سنت و مدرنیته محسوب می‌شود. همچنین در معماری معاصر تبریز، تلاش می‌شود که اصول معماری پایدار و طراحی اقلیمی در نظر گرفته شود.

چالش‌ها و فرصت‌ها

اما با وجود تاریخ غنی و میراث معماری عظیم، کلانشهر تبریز در دهه‌های اخیر با چالش‌هایی مانند تخریب بافت تاریخی، ساخت‌وسازهای بی‌برنامه و ضعف در مدیریت میراث فرهنگی به خصوص ناهماهنگی میان دستگاه‌های مختلف روبه‌رو بوده است. از سوی دیگر، توجه روزافزون به گردشگری فرهنگی، حفاظت از بناهای تاریخی و احیای بافت‌های سنتی، فرصتی ارزشمند برای بازسازی هویت معماری این شهر فراهم کرده است.